Klucze – do II wojny światowej

(Klucze, Dołki, Klucze-Osiedle, Klucze-Osada, Bukowica, Łęszcze, Szczypy, Chrąstówki).
Na północ od Olkusza, w odległości 8 km, znajduje się osada Klucze. Miejscowość znajduje się wśród wzniesień, często zwieńczonych skalnymi ostańcami. Wzgórza mają dość interesujące nazwy: Dupnica (najwyższa, 421 m n.p.m.), Maśnica (408), Góra Dziewcząt, Marglok (408), Kamyk (418) i Jałowce (zw. Czubatką, 382), Kluczewska, Winnica i bardzo ciekawa Góra Groble: rozciąga się z niej ładny widok na Klucze i Jaroszowiec.

W średniowieczu wznosiła się na niej strażnica, po której pozostał wyraźny ślad wykutej w skale fosy oraz wał ziemny. Pozostałości strażnicy przebadali w 2008 r. archeolodzy. Poza szeroką na ok. 4 m i głęboką na ok. 90 cm fosą, udało im się również odkopać przed wałem pozostałości kwadratowego obiektu (610 cm x 610 cm), który był prawdopodobnie budynkiem bramnym. W trakcie poszukiwań powierzchniowych odnaleziono kawałek ceramiki, prawdopodobnie z XIV w.

Akt lokacyjny Klucz pochodzi z 1374 r., gdy to matka Ludwika Węgierskiego, królowa Elżbieta sprzedała za 30 grzywien tutejsze sołectwo, łąkę, dwie sadzawki i kopalnię kmieciom Jaśkowi i Wawrzkowi. Mogli też zbudować młyn, miodosytnię i prowadzić jatki. Przyznała im wówczas także dwunastoletni okres wolny od świadczeń podatkowych. Seweryn Boner, starosta rabsztyński, w swym opisie ziemi olkuskiej wspomina, że nazwa Klucz pochodzi od klucznika, niejakiego Janusza, który dostał tutejsze grunty od dworzanina rabsztyńskiego Parczewskiego. Inna wersja wywodzi nazwę od wód głębinowych, zwanych dawniej „klecze” lub od klucza okolicznych folwarków. Językoznawca K. Rymut opowiada się za tezą, że nazwa ma związek z wilgotnym miejscem. Podaje on, że w językach: serbskochorwackim (kljuc), oraz rosyjskim i bułgarskim (kluc) to słowo oznacza źródło. W dokumentach spotykamy m.in.: Clucze (1394, 1470-80), Cluczow (1397 i 1402), od 1581 wreszcie Klucze. Przypuszcza się, że pierwsi osadnicy pochodzili z Olkusza.  

Z 1374 r. pochodzi też informacja o produkcji żelaza w tej wsi („ruda de qua ferrum faciunt”). Tutejsza kuźnica należała do starostwa rabsztyńskiego. Przypuszcza się, że korzystano z miejscowego złoża, na które składają się limonity i piryty o zawartości żelaza do 46 proc. Ślady tej działalności górniczej widoczne jeszcze były w 1760 r.

Mieszczanin krakowski z Klucz. Hartlib (Hartlibus, Hartlip, Harthlip, Harthlyph, Hartlepp). Rajca krakowski, który występuje w źródłach na przełomie XIV i XV w. Pochodził z Klucz (de Klutsche, Clutsche). Pod Wawelem miał się pojawić w połowie XIV w.  Właściciel domu przy ul. Szpitalnej. Nie wiemy czym się zajmował, nic też nam nie wiadomo o jego rodzinie. Jego nazwisko znajdujemy w Najstarszej Księdze Miejskiej Krakowa. Jako ławnik występuje w latach: 1388, 1390, 1392, 1397. Rajcą był w latach 1392-1405, ale z przerwami, bo w kilku spisach nie występuje. Za jego ławnikowania w 1388 r. Kraków kupił murowany spichlerz na wzgórzu Lasota. W 1397 r., będąc ławnikiem, był świadkiem umowy miedzy miastem a Janem Puswange, że tenże wybuduje z własnych środków kanał. Z kolei w 1395 r. jako rajca (wraz z innymi) zatwierdził mieszczanom lwowskim prawo do swobodnego handlu na „drodze tatarskiej” (z Krakowa przez Lwów nad Morze Czarne). Także w 1395 r. był w sporze miedzy radą a dominikanami, w którym chodziło o prawo do korzystania z rzeki Rudawy. Za jego kadencji rajcowskiej Kraków kupił od szlachcica Dziersława Razurka podolkuskie sołectwa w Troksie i Braciejówce. Ostatnia o nim informacja pochodzi z 1411 r. (z dokumentu wydanego przez Jana z Rzeszowa, przeora klasztoru św. Michała).

Z 1386 r. pochodzi informacja o nadaniu połowy tej wsi cześnikowi krakowskiemu Włodkowi (oprócz Klucz dostały mu się od króla także Bydlin i zamek w Ogrodzieńcu). Jednak w następnych stuleciach znów jest ona królewszczyzną. Zmienia się tylko przynależność Klucz do starostów, najpierw podlegają pod starostwo ogrodzienieckie, potem rabsztyńskie. Od XV w. osada przynależy do parafii w Olkuszu.

Gdy wspominał ją Jan Długosz – czyli w latach 1470-80 – miała 7 łanów. Potem ilość łanów spadała. W 1490 r. było ich 5. W XVI w. na kmiecych i sołtysich łanach powstał folwark szlachecki, wieś przestała więc być włością królewska. Był tu wtedy także młyn. W 1629 r. liczyły Klucze już tylko 3 i pół łana. Anno Domini 1696 Klucze były w posiadaniu Kazimierza z Kurozwęk Mięcińskiego. Po jego śmierci w 1703 r. przeszły w ręce Antoniego Gorajskiego. Lata 1736-1777 to okres, gdy Klucze należały do Elżbiety Rylskiej z Sutków. Potem podupadły folwark kupili Sośniccy. W XVIII w. sprowadzono tu wielu rzemieślników, głównie kołodziejów, bednarzy, gorzelarzy i młynarzy, co wpłynęło na wzbogacenie się wsi. Właściciele budują nowy dwór. W 1777 r. powstaje huta szkła, która korzysta z piasków Pustyni Błędowskiej. Nie działała jednak zbyt długo.

Wedle wyliczeń historyka F. Kiryka w latach 1789-1791 były tu 32 domy, w których mieszkało od 164 do 198 mieszkańców, w tym 4 Żydów. W przeciwieństwie do Olkusza czy Wolbromia ludność narodowości żydowskiej nigdy nie osiągnęła w Kluczach większej liczebności.

W 1794 r. należały Klucze do szambelana królewskiego i generała z czasów insurekcji kościuszkowskiej Franciszka Bukowskiego. Syn Bukowskiego zbudował tu cegielnię, gorzelnie i olejarnię. Po powstaniu styczniowym dobra te Bukowskim odebrano. Nabyli je w 1865 r. dwaj Żydzi z Sosnowca. W 1866 r. kupił je z kolei przemysłowiec hrabia Jan Renard.    
W XIX w. wieś i folwark Klucze leżały w gminie Bolesław, w powiecie olkuskim. W 1827 r. liczyła 44 gospodarstwa (dymy) i 326 mieszkańców. Pisał „Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego” w 1883 r. (tom IV): „Są tu fryszerki, w których 1875 r. wyrobiono żelaza kutego 6208 pud(ów), wielka gorzelnia (hrabiego – dop.OD) Renarda i Tartak”. Sam folwark miał w 1866 r. 2440 morgów gruntów, z czego 344 stanowiły grunty orne i sady lasu 1205 morgów, łąk morgów 50, zarośli morgów 222, nieużytków i placów morgów 613. 58 kluczewskich osadników miało w sumie 493 morgi gruntów. Dodajmy, że wspomniany w „Słowniku” tartak, w którym zatrudnionych było 7 robotników, należał do właściciela folwarku.

Generał z Klucz. Ludwik Bukowski, generał, żołnierz Księstwa Warszawskiego i powstania listopadowego, urodzony w Kluczach w 1782 r. Syn właściciela tutejszych dóbr, wspominanego wcześniej: Franciszka Bukowskiego. Za młodu zaciągnął się do armii austriackiej. Od 1809 był już w oddziałach powstańczych i walczył – z Austriakami właśnie – nad Pilicą i pod  Częstochową. W 10 pułku huzarów, gdzie służył w randze kapitana, wziął udział w wojnie z Moskwą, gdzie zasłużył się w wielu bitwach, w tym m.in. pod Drują, Możajkiem i Berezyną. Za kampanię moskiewską i wyprowadzenie resztek swojego pułku dostał Krzyż Kawalerski Virtuti Militari. Walczył następnie w Niemczech i we Francji. Po klęsce Napoleona pozostał w wojsku. Jednoznacznie poparł spiskowców z nocy listopadowej 1830 roku. W następnym roku mianowano go generałem brygady. Ten rok zakończył się jednak dla Bukowskiego źle. Zapewne częściowo z winy pociągu do alkoholu i kart, zamarudził i nie pospieszył ze swoimi oddziałami z pomocą gen. Turnie, którego wojska walczyły z Rosjanami pod Łysobykami (19 VI). Tę opieszałość – mimo wcześniejszej chwalebnej kariery wojskowej – przypłacił oskarżeniem o zdradę. Być może był ofiarą intrygi, a prawie na pewno kozłem ofiarnym. 15 sierpnia 1831 r., w Warszawie, tłum mający dość kunktatorstwa części generalicji, przy biernej postawie gwardii narodowej, wywlókł z więzienia na zamku i następnie zamordował kilku generałów. Tak skończył również Ludwik Bukowski, którego – mimo, że zabito go jeszcze w celi – i tak powieszono na latarni. Kiedyś wrócimy jeszcze to tego człowieka, bo warto poświęcić mu dłuższy tekst.

Jeden z Bukowskich, Roman, żołnierz powstania styczniowego, właściciel Klucz i kilku sąsiednich wiosek, jest pochowany na starym cmentarzu w Olkuszu. Żył w latach 1811-1882. Za insurekcję 1863 r. odebrano mu majątek, a jego samego wywieziono na Syberię. Po latach wrócił z zesłania; zmarł w Olkuszu.

W końcu XIX w. istniał tu już ruch spółdzielczy. Działała wtedy – jedna z pierwszych w powiecie – Spółdzielnia „Solidarność”.
W 1872 r. zamknięto gorzelnię. Osiem lat później woda zmusiła właścicieli do zamknięcia kopalni. Przynoszący straty majątek wdowa po Renardzie sprzedała spółce akcyjnej. W 1887 r. kupił Klucze spokrewniony z Renardami fabrykant z Sosnowca Ludwik Mauve i wnet podjął budowę dwóch zakładów przemysłowych: cementowni Towarzystwo Akcyjne Fabryki Portland-Cement „Klucze” oraz papierni (partnerem w tym interesie był inż. Władysławem Skawińskim), która od 1912 r. nazywała się Towarzystwo Akcyjne Fabryki Papieru „Klucze”. Cementownię „Klucze” zamknięto w czasie wielkiego kryzysu (w 1933 r.).

W okresie rewolucji 1905 r. robotnicze protesty i manifestacje nie ominęły także Klucz. Gdy robotnicy Zagłębia zaprotestowali wobec „krwawej niedzieli” w Petersburgu, gdzie wojsko strzelało do robotników, do protestu dołączyli się m.in. zatrudnieni w papierni mieszkańcy Klucz. Zażądali także podwyżek płac. Kulminacją protestu było wywiezienie na taczkach majstra, który najbardziej „podpadł” robotnikom. Miały tu też miejsce akcje bojowe PPS, w trakcie jednej z nich zagarnięto kasę rządową.
Po bitwie pod Krzywopłotami (16-18 listopada 1914 r.) rannych umieszczano w szpitalikach w Bydlinie, Jaroszowcu i Kluczach. Zmarłych w Kluczach Austriaków, Czechów, Słowaków, Węgrów i Polaków pochowano na północ od fabryki papieru, gdzie do dziś stoi dębowy krzyż z tamtego czasu. W 1939 r. zwłoki ekshumowano i przeniesiono na cmentarz w Olkuszu.
Podczas I wojny Austriacy wybudowali drogę z Olkusza do Klucz, która służyła do lat 70-tych.  

W 1918 r., krótko przed opanowaniem terenów powiatu przez nieliczne oddziały POW, stacjonował w Kluczach szwadron ułanów podległy austriackiemu komendantowi obwodu płk. C. Martinicowi. Oddział ten, jak i pozostałe zmęczone długoletnią wojną wojska austro-węgierskie udało się rozbroić. Później, przed wysłaniem na front wschodni w styczniu 1919 r., stacjonował w Kluczach jeden z pododdziałów V Baonu Strzelców Olkuskich im. Franciszka Nullo.  

Sytuacja polityczna Klucz w 20-leciu była dość jasna. Brakowało tu skrajności. Jeśli już spotykano kogoś o poglądach zbliżonych do komunistycznych, to z reguły był to przyjezdny robotnik – agitator z Zagłębia Dąbrowskiego. Pierwsi tacy pojawili się tu już w 1919 r. i byli przedstawicielami Komunistycznej Partii Robotniczej Polski. Nawoływali do nieposłuszeństwa wobec kapitalistów, wiele nie zwalczyli, bo aresztowała ich policja. O wiele poważniejszą siłą w Kluczach była Polska Partia Socjalistyczna. W 1924 r. powstał Komitet Fabryczny PPS-Lewicy. Lewicowe poglądy były dość rozpowszechnione wśród pracowników papierni, o czym może świadczyć fakt ich gremialnego udziału w manifestacji 1 majowej w Olkuszu, w 1923 r. W 1928 r. kluczewska organizacja liczyła ok. 90 członków. Ówczesnym prezesem był Franciszek Latos. Później na skutek rozłamu partia ta straciła dużą część wpływów. W okolicznych wsiach popularnością cieszyło się Stronnictwo Ludowe, a wśród młodzieży Organizacja Młodzieży Towarzystwa Uniwersytetów Robotniczych (koło w Kluczach powstało w latach 30.).

Elektryfikacja. Klucze to bodaj pierwsza wieś w regionie olkuskim, która doczekała się elektryfikacji; już w 1929 r. do prądu podłączono 380 tutejszych gospodarstw.

Na zdjęciach:
Fot. 1. Dawny dworek Flfie i Borysa Dietlów.
Fot. 2. Dawna willa Katarzyny i Stefana Zielewiczów.
Fot. 3-4. Dawna zabudowa Klucz.
Fot. Olgerd Dziechciarz.