W pierwszym artykule starałem się przedstawić sylwetkę inż. Antoniego Minkiewicza – człowieka, którego inwencja, operatywność w działaniu, a przede wszystkim ogromne zaangażowanie osobiste we wszystkich praktycznie dziedzinach życia doprowadziły do zmiany oblicza naszego miasta.
Aby przybliżyć czasy i warunki w jakich przyszło działać inż. A. Minkiewiczowi, a pośrednio w jakich powstawało nasze Liceum, dzisiaj pragnę przypomnieć pierwsze lata dwudziestego wieku, głównie w sprawach oświaty i kultury regionu Olkuskiego.
O sprawy te początkowo dbała, powstała w r.1907, Polska Macierz Szkolna. W tymże samym roku powstaje Resursa Obywatelska, której siedziba mieściła się w budynku przy ul. Krakowskiej (obecnie Króla Kazimierza Wielkiego – budynek banku Spółdzielczego). W budynku tym była sala zebrań, odczytów, przedstawień.
W r. 1911 z inicjatywy wspomnianego powyżej inż. Antoniego Minkiewicza oraz Jana Jarno, Reginy Tacikowskiej, Janiny i Jerzego Osmołowskich powstaje Polskie Towarzystwo Krajoznawcze. Towarzystwo to, wznawiając działalność po odzyskaniu niepodległości organizuje Muzeum Ziemi Olkuskiej, początkowo w budynku Resursy, a następnie w szkole przy ul. Mickiewicza.
W r. 1916, Resursa Obywatelska, PTK i Liga Kobiet organizują Bibliotekę Miejską, która początkowo też mieściła się w budynku Resursy, a następnie w Robotniczym Domu Kultury, który powstał, po zaadoptowaniu pomieszczeń byłej elektrowni miejskiej przy ul. Gęsiej i Szpitalnej (budynek istnieje do chwili obecnej). Życie kulturalne miasta koncentrowało się również w budynku na tzw. Placu Fabrycznym. Budynek ten wybudowany przez Petera Westena posiadał salę teatralną oraz świetlice.W obu tych obiektach (Robotniczy Dom Kultury i Dom na Placu Fabrycznym) odbywały się odczyty Towarzystwa Uniwersytetów Robotniczych, imprezy oraz pierwsze koncerty radiowe (r. 1924). Działy w nich również amatorskie zespoły teatralne.
W pomieszczeniach budynku na Placu Fabrycznym miała swe locum, powstała około r.1916 orkiestra dęta kierowana przez Pana Królikowskiego.
Wyjątkową rolę w krzewieniu kultury muzycznej odgrywało, powstałe około r.1917, Towarzystwo Śpiewacze „Hejnał”.
W latach 1917 – 20 wydawane było czasopismo – Kronika Powiatu Olkuskiego – redagowana przez inż. Stanisława Baca – ówczesnego dyrektora Szkoły Rzemieślniczej, a drukowana w drukarni Państwa Stachurskich.
W dziedzinie kultury fizycznej, jak i przygotowaniu do podjęcia walki o niepodległość, służyło Towarzystwo „Sokół” (w okresie zaborów działało tajnie), oraz ZHP i Towarzystwo Krajoznawcze.
Przechodząc do informacji dot. oświaty, przypomnieć należy, że Rosjanie podejmowali próby uruchomienia szkół, ale ze względu na to, iż służyć one miały rusyfikacji polskiej młodzieży, były przez społeczeństwo nasze ignorowane. Pierwszą próbę powstania polskiej szkoły podejmuje, w r. 1907, Polska Macierz Szkolna. Uczęszcza do niej 40 dzieci, a naukę prowadzi absolwent Seminarium Nauczycielskiego w Jędrzejowie i student UJ w Krakowie Pan Aleksander Machnicki – (właściciel dworku w którym obecnie mieści się Miejski Ośrodek Kultury ul. Szpitalna). Niestety, po kilku miesiącach, władze rosyjskie likwidują szkołę.
W r. 1908, prywatną „Szkołę Handlową” otwarto w budynku przy ul. Augustiańskiej (obecnie Fr. Nullo) w której obecnie mieszczą się ZDZ i inne szkoły i filie uczelni.
W tym okresie (początek XX w.) w pobliżu naszego miasta istniało zaledwie kilka szkół średnich: w Dąbrowie Górniczej (sztygarka), Będzinie, Sosnowcu oraz Progimnazjum w Pińczowie. Obywatele naszego miasta skupieni w Komitecie Ratunkowym zdają sobie sprawę z tego, że aby podnieść rangę miasta, przygotować przynajmniej część społeczeństwa do zorganizowania życia w niepodległej Polsce muszą kształcić młodzież.
W czerwcu 1916 r. wykorzystując pobyt w Olkuszu u dr Stefana Buchowieckiego, Pana Włodzimierza Włodarskiego – profesora średniej szkoły w Warszawie, w konsultacji z nim, Komitet Ratunkowy podejmuje decyzje o organizacji szkoły średniej.
Przy pomocy prof. W. Włodarskiego, już w dniu 3 lipca 1916 roku załatwiono w Warszawie wszystkie formalności organizacyjno – prawne, które pozwalają na podjęcie decyzji o organizacji 6 klasowej szkoły męskiej z klasą wstępną.
W dniu 9 lipca 1916 r. Rada Miasta podejmuje decyzję o wykupieniu od Pana Błachuta budynku przy ul. Augustiańskiej (obecnie remontowany budynek u zbiegu Fr. Nullo i M. Bylicy), nadbudowaniu 2 piętra i adaptacji istniejących pomieszczeń dla potrzeb szkoły. Jak możemy przeczytać w nr. 5 Kroniki Powiatu Olkuskiego z dnia 15 marca 1917 r. „Dobudowę i przebudowę gmachu rozpoczęto 28 lipca i roboty niezbędne zakończono w ciągu 3 m–cy”. „W dniu 11 września odbyło się pierwsze posiedzenie rady pedagogicznej powstającego gimnazjum, nazajutrz zaś rozpoczęły się egzaminy wstępu” (tamże str. 6).
Łączne wydatki na uruchomienie szkoły zamknęły się kwotą ponad 20.000 rubli (wartość budynku 12,000 rubli). Fundusze te zgromadzono po przez dobrowolne, jednogłośne zrzeczenie się przez wszystkich mieszkańców miasta z przysługującego im przez 3 lata deputatu drzewnego.
Społeczeństwo ziemi olkuskiej nie poprzestało na szkole dla młodzieży męskiej. „Mnie się widzi, moi panowie, że na ty jedny skole nie poprzestaniemy; przecie ci chłopcy jak dorosno, bedo sukali sobie towarzysek, które tyż coś powinny umieć, dlatego trzeba i drugo skołe dlo dziewcąt założyć”. Te słowa wypowiedział rolnik Mikołaj Szopa z Zagórowej, a przytoczyłem je nie po to aby wyśmiać mówiącego, ale po to aby pokazać klimat i zaangażowanie w sprawy kształcenia polskiej młodzieży. (cytat: Księga Pamiątkowa Liceum w Olkuszu str. 147. wyd. w r. 1917).
Gimnazjum Żeńskie powstało w r. 1917, a mieściło się w budynku przy ul. Augustiańskiej stanowiącym własność Pana Wacława Wojaczka. W pierwszym roku Gimnazjum Męskiego przyjęto 148 uczniów, a do Gimnazjum Żeńskiego 81 uczennic. W budynku Gimnazjum Żeńskiego zorganizowano również bursę (internat) dla 18 dziewcząt. Dyrektorem Gimnazjum Męskiego został Pan Włodzimierz Włodarski, a Gimnazjum Żeńskiego Pani Maria Grużewska.
Analizując materiały zawarte w cytowanej powyżej Kronice Powiatu Olkuskiego, uderzyła mnie bardzo pozytywnie informującja dot. kadry pedagogicznej, którą w tak krótkim czasie zdołano skompletować.
Podaję za Kronikę Powiatu Olkuskiego str.7 nr.5 z 1917 r. „Personel naukowo – wychowawczy składa się z osób następujących:
1. Dyrektor Włodzimierz Włodarski, kandydat nauk matematycznych Uniwersytetu Petersburskiego,
2. Ks. Ludwik Klepaczewski, kandydat Św. teologii Akademii Duchownej Petersburskiej.
3. Marja Grużewska ukończyła studia filozoficzne na Wszechnicy Jagiellońskiej.
4. Michał Mitka ukończył studia filozoficzne na Wszechnicy Jagiellońskiej
5. Stefan Aleksandrowicz ukończył Uniwersytet w Paryżu
6. Jan Rzepecki ukończył studia uniwersyteckie w Wiedniu.
7. Stanisław Piątkowski kandydat nauk przyrodniczych Uniwersytetu w Kijowie.
8. Henryk Zagórski doktor medycyny uniwersytetów Jagiellońskiego i Kijowskiego.
(pisownia oryginalna)
Dla rozpoczynającej naukę młodzieży, która napłynęła z całego regionu, należał zabezpieczyć godne warunki bytowania. W tym celu, na Sikorce, wydzierżawiono od Państwa Tarasinów dworek, w którym ongiś kwaterowała straż przygraniczna. Budynek był mocno zdewastowany. Wspólnym wysiłkiem przystąpiono do remontu, adaptacji i wyposażenie przyszłej bursy. Roboty stolarskie
i wyposażenie takie jak stoły, stołki, wieszaki, półki wykonali rzemieślnicy z okolic Klucz, zmobilizowani przez Dyrektora Papierni Pana Stanisława Sokołowskiego, który nadzór techniczny sprawował osobiście. Drzewo, cement i usługi tartaczne ofiarował współwłaściciel Papierni Pan Waldemar Mauwe.
Naczynia kuchenne, umywalki i inne wyroby emaliowane ofiarował Peter Westen. Pozostałe elementy wyposażenia kuchennego zakupił Komitet Ratunkowy. Wracając do głównego wątku naszych rozważań pragnę przypomnieć, iż egzaminy wstępne zakończono w dniu 5 października 1916 r. W dniu 10 października nastąpiło uroczyste poświęcenie gmachu szkoły, a w dniu następnym rozpoczęła się nauka we wszystkich klasach.
Koszty nauki rozłożono na uczniów (53%), społeczeństwo miasta (37%), pozostałe koszty pokrywał Komitet Ratunkowy.
Biorąc pod uwagę w jakich warunkach przyszło rozpocząć pracę szkoły, kiedy wokół szalała I Wojna Światowa, panował głód i zniszczenie – zabezpieczenie funkcjonowania szkoły było bardzo trudne, a czasami nawet niemożliwe, dlatego też wielokrotnie uciekano się do organizowanie akcji charytatywnych, a nawet jak mówi Pan Franciszek Jeziorański
„Nie mógł więc Komitet ratować uczni swego gimnazjum i swej bursy i zdecydowała Rada Opiekuńcza rozpocząć akcję żebraczą na rzecz wpisów szkolnych” (Kronika Powiatu Olkuskiego nr.8 z 1 maja 1917 r. str.10).
W takich warunkach przebiegała nauka w pierwszym roku działalności naszej Szkoły. Ale nie znaczy to, iż życie szkoły było smutne i ponure. Młodzież organizowała różnego rodzaju spotkania i zabawy takie jak: ostatki, wycieczki piesze np. na Zamek Rabsztyński, na Pustynie Błędowska połączone następnie ze zwiedzaniem Papierni w Kluczach i kąpiele w Przemszy.
W dniu 27 marca 1917 odbyło się zebranie organizacyjne Koła Pomocy Uczniowskiej, którego celem było niesienie pomocy koleżeńskiej, tak pod względem materialnym jak i w nauce. Koło prowadziło księgarnię uczniowską, urządzało przedstawiania i kwesty, z których zyski przeznaczano na pomoc materialną dla niezamożnych kolegów. W godzinach popołudniowych prowadzono lekcje uzupełniające dla słabszych kolegów.
Miejscowe Towarzystwo Kredytu Wzajemnego zorganizowało Bibliotekę Publiczną, która mieściło się na I piętrze budynku szkolnego zaś członkowie Komitetu Ratunkowego, łącznie z dyrektorem Gimnazjum, zainicjowali wykonanie sztandaru szkolnego. Sztandar wg. projektu profesora Władysława Turbasa, wykonały Siostry Miłosierdzia, a sfinansowano ze składek społeczeństwa.
Poświecenie sztandaru dokonano w dniu 24 czerwca 1917 r. i połączone było z uroczystym zakończeniem pierwszego roku nauki. „Uroczyste zakończenie roku szkolnego w gimnazjum olkuskim rozpoczęła się dnia 24 czerwca nabożeństwem w kościele, na które przybyli reprezentanci władz i instytucji miejscowych, rodzice, młodzież i wiele publiczności. Nabożeństwo miało specjalnie uroczysty charakter dzięki aktowi poświęcenia sztandaru gimnazjalnego i ładnego przemówienia na temat sztandarów polskich Ks. prefekta Klepczawskiego” (Kronika Powiatu Olkuskiego z dnia 1 lipiec 1917 r. nr.12 str.12).
Dalsze dzieje obiektów szkolnych.
– W roku 1933 rozpoczyna się budowa sali gimnastycznej, którą oddano do użytku w r. 1935. Budowa finansowana przez władze szkoły, komitet rodzicielski oraz prywatnych fundatorów: Kazimierza Golańskiego – rejenta, Hermana Kerta – właściciela fabryki kafli, Dawida Gleitmana – kupca.
– Budynek Gimnazjum Żeńskiego w roku 1934 przyjmuje Gimnazjum Męskie organizując
w nich bibliotekę i pracownie.
– Gimnazjum Żeńskie wraz z bursą przeniesione zostaje do budynku przy ul. Gwareckiej
na Czarnej Górze (w czasie PRL ul. Bieruta, obecnie J. Piłsudskiego). Budynek wybudowany przez Pana Gleitmana na zlecenie Polskiej Macierzy Szkolnej. Całkowita zakończenie budowy wraz z salą gimnastyczną w r. szkolnym 1938-39.
– Po wybuchu II Wojny Światowej, w październiku 1939 r., dzięki staraniom nauczycieli
i magistratu, udało się utrzymać gimnazjum, łącząc go w jedno – koedukacyjne z siedzibą przy
ul. Augustiańskiej. Nie trwało to jednak długo, bo już 23 stycznia 1940 r. na polecenie okupanta, szkoła została zamknięta.
– Bursa z dworku Państwa Tarasinów, w roku 1935 przeniesiona zostaje do budynku przy ul. 3 Maja (obecnie K.K. Wielkiego 63) bursa mieściła 50 wychowanków.
– W czasie okupacji w budynku na Czarnej Górze mieściła się m. in. siedziba Hitlerjugend,
w budynku przy Augustiańskiej (dom Wojaczka) fabryka walizek, a w bursie przy ul. 3 Maja Urząd Celny.
Nauka w warunkach okupacji i pierwsze dni po 20 stycznia 1945 r. w następnych artykułach oraz na stronach internetowych, na których udostępniono całe pierwsze wydanie Księgi Pamiątkowej Liceum w Olkuszu 1916 – 1956 r.
Opracował Ryszard Ryza
Bibliografia:
1. Ks. Jan Wiśniewski – Historyczny Opis kościołów, miast, zabytków i pamiątek w Olkuszu rok wyd. 1933.
2. Kronika Powiatu Olkuskiego Rok 1917 nr. 4,5,8,12
3. Księga Pamiątkowa Liceum W Olkuszu 1916 – 1956 wyd. w r.1957
4. Jednodniówka wychowanków „Kazimierzówki” czerwiec 2006 r. Autorzy: M. Karwiński, L. Kluczewski, E. Foryś, A. Gucwa, B. Kafel
