Gratka dla miłośników historii Olkusza

Interesujący dokument znalazł podczas porządkowania strychu jeden z naszych Czytelników. Jest to oryginalna mapa z 1902 roku, która pokazuje plany rozbudowy miasta podczas zaboru rosyjskiego. Sporządzono ją najpewniej w olkuskim starostwie, ale spora część projektu nigdy nie została wdrożona w życie. Mapa została opisana w języku rosyjskim sprzed reformy, toteż odczytanie niektórych nazw okazało się całkiem sporym wyzwaniem. Kilka dni później skan równie interesującej mapy przysłał do naszej redakcji Adam Cyra, pracownik Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu. Dla odmiany jest to mapa w języku niemieckim z wyrysowaną granicą między Rzeszą a Generalnym Gubernatorstwem.

– Byłem zupełnie zaskoczony moim znaleziskiem i postanowiłem podzielić się nim z innymi, bo wiem, że wielu olkuszan interesuje się historią naszego regionu. Zachował się w bardzo dobrym stanie, a przypuszczam, że przez kilka dekad nikt nie miał go w ręku – opowiada Andrzej Ziemski. Trudno powiedzieć, w jakich okolicznościach mapa trafiła na miejsce, w którym po 112 latach ją znaleziono. Nie wiadomo również, czy jest to oryginał, kopia czy może szkic. Jej rozmiary to około 1 metr na 1,5. 

Wspólnymi siłami udało nam się odczytać część napisów. Została ona wykonana w 1902 roku i przedstawia plan rozbudowy Olkusza na 1903 rok. Projekt został zatwierdzony przez władze w Petersburgu. Na mapie widoczne są granice ówczesnego Olkusza, które obejmują dzisiejsze centrum miasta. Zaznaczono olkuskie nekropolie, znajdujące się wtedy poza granicami miasta. Przełom XIX i XX wieku nie był szczęśliwym czasem dla naszego miasta, chociaż powiat olkuski zajmował powierzchnię największą w swojej historii, a Olkusz – jego stolica – był jedynym miastem. Zamieszkiwało go kilka tysięcy osób, w większości rzemieślnicy i kupcy. Sytuacja gospodarcza regionu, znajdującego się wówczas pod zaborem rosyjskim, zaczęła się zmieniać po 1885 roku, kiedy przeprowadzono przez niego Kolej Iwanogrodzko-Dąbrowską (widoczna na mapie). W regionie olkuskim powstały nowe kopalnie „Ulisses” i „Józef”, a później Fabryka Westena. Początek XX wieku to też powstanie nowych szkół i budowa wodociągów. Z mapy można wywnioskować, że Rosjanie mieli plany, aby w południowo-zachodniej części Olkusza (w okolicach Szkoły Podstawowej nr 1 po obydwu stronach torów) powstało nowe osiedle. Jak wiemy, nie udało się to. Dzisiaj znajdują się tam ogródki działkowe. Współczesny przebieg ulic w centrum też nie pokrywa się z tym, co widzimy na mapie. Prawdopodobnie już wówczas były plany, aby miasto miało obwodnicę, o czym świadczyć może droga okalająca centrum po całym obwodzie. Interesujący jest też podział na segmenty, z których każdy ma swój numer. Po stu latach możemy powiedzieć, że Olkusz rzeczywiście rozwinął się pod względem zasięgu terytorialnego, ale na skalę większą, niż przypuszczali wtedy nasi zaborcy i w kierunku przeciwnym. Osiedla powstały właściwie po każdej ze stron, z wyjątkiem południowo-zachodniego.

– Mapa została wykonana na specjalnym materiale i tylko dzięki temu przetrwała ponad sto lat w tak dobrym stanie. Zwykły papier na pewno by się zniszczył od wilgoci i kurzu. Mamy w swoich zbiorach dwie mapy z tamtego okresu, ale tej nie. Każda dokumentacja tego typu jest dla nas bardzo cenna, bo zdarzają się sytuacje, że musimy porównać zabudowę czy też przebieg ulic na przestrzeni lat. To jest bardzo interesujący dokument z wielu względów. Ciekawe jest nazewnictwo ulic z tamtego okresu oraz zaplanowane inwestycje, których nigdy nie zrealizowano – komentuje Agnieszka Kaczmarczyk, kierownik Biura Miejskiego Konserwatora Zabytków w Olkuszu.

Drugą gratką dla regionalistów i pasjonatów historii naszej Małej Ojczyzny jest mapa z archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu. – Na niemieckiej mapie Górnego Śląska z lat drugiej wojny światowej zaznaczona jest granica w rejonie Olkusza między Rzeszą a Generalnym Gubernatorstwem. Niestety, nie wiadomo, kiedy i przez kogo ta mapa została przekazana do Muzeum oświęcimskiego – tłumaczy Adam Cyra, pracownik tej instytucji. W tym przypadku warto zwrócić uwagę na to, że jedynie Olkusz zapisany jest według niemieckiego nazewnictwa jako Ilkenau. W przypadku pozostałych miejscowości zachowano oryginalne brzmienie. Z małymi wyjątkami – Klein i Grosse Bogucin, Zimnodoly (dzisiaj Zimnodół), Ligota (Lgota), Golezowitz (Golczowice).

Dziękujemy za przekazane materiały i tym samym zachęcamy innych właścicieli ciekawych pamiątek (w postaci zdjęć lub dokumentów) do podzielenia się z innymi mieszkańcami za naszym pośrednictwem. Wszystkie materiały skanujemy i zwracamy. Można je też wysłać droga elektroniczną (redakcja@przeglad.olkuski.pl).

 Kliknij na zdjęcia, żeby zobaczyć je w galerii, a następnie w większym formacie.

1. Plan rozbudowy Olkusza z 1902 roku. Ze zbiorów Adama Ziemskiego.

2. Przebieg granicy między Rzeszą a Generalną Gubernią. Ze zbiorów archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu. Fot. Adam Cyra.

3. Mapa Górnego Śląska. Ze zbiorów archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu. Fot. Adam Cyra.