Bonerowie (A. Boniecki protestuje w swym herbarzu wobec mylnego, jego zdaniem, „przezwania” nazwy tej rodziny na Bonerów: „kiedy prawie we wszystkich aktach i przywilejach, w których o nich jest wzmianka, zwykle Bonarami są nazywani”) to niemiecka rodzina mieszczańska pochodząca z Landau (Palatynat), która do Polski przeniosła się w drugiej połowie XV w. Miejscem jej osiedlenia był Kraków, z czasem Bonerowie spolonizowali się i wzbogacili.
Pełnili rolę bankierów królów polskich. Jeden z nich Izajasz (ur. ok. 1400 – zm. w 1471), został nawet ogłoszony błogosławionym zakonu eremitów św. Augustyna (biograf Bonerów J. Ptaśnik twierdzi, że pochodził on z innego rodu Bognerów albo Bogenerów, Bothnerów). Nie przeszkodziło to jego potomkom w dużej części zerwać z katolicyzmem i związać się z reformacją.
JAN BONER
Najbardziej znanym z Bonerów to Jan (1462 -1523) kupiec, bankier i żupnik krakowski, najpierw mieszczanin, potem szlachcic herbu Bonarowa. To właśnie on był twórcą potęgi rodu. Sprowadzony przez krewnego kupca Seweryna Betmana, do Krakowa założył wraz z nim spółkę do handlu ze Wschodem, Niemcami i Węgrami. W 1483 przyjął prawo miejskie. Około 1492 r., poprzez ożenek ze Szczęsną, córką rajcy krakowskiego Stanisława Morsztyna, związał się tą możną rodziną patrycjuszowską (i wzbogacił, bo żona wniosła mu w wianie dom wart 2.000 zł). Po roku 1511 Rada Miejska przyznała mu kaplicę Świętego Ducha w kościele Mariackim (papież zatwierdził tę decyzję w 1513 r). Wzbogaciwszy się, uzyskał w 1514 indygenat. Prowadził interesy finansowe królów Jana Olbrachta i Aleksandra. Był także głównym bankierem Zygmunta I Starego. Dostarczał srebra dla mennicy, tkaniny dla dworu. W zamian dostawał od zadłużonego króla coraz to nowe zabezpieczenia, m. in. w 1508 r. w zastaw olborę olkuską (w 1504 r. za dług 4500 florenów dostał je od króla inny kupiec krakowski Betman i to od niego Boner je odkupił). Po uzyskaniu indygenatu (szlachectwa) w 1514 r. „dochrapał” się tytułu burgrabiego zamku krakowskiego. W tym samym roku objął zarząd żup olkuskich, potem kopalni w Trzebini, a rok później starostwa rabsztyńskie i ojcowskie. Jan Boner finansował nawet ślub Zygmunta z Boną. Zresztą łączyła go z królem wielka zażyłość:
„Król /…/ był jego prawdziwym przyjacielem i w domu swoim <<an der Ecke>> często gościł Boner Zygmunta, który nigdy 24 czerwca jako w dzień imienin, nie zaniedbał nawiedzić tego bankiera. Koresponduje też z nim bardzo często /…/ jeżeli opuszcza Kraków, jego pieczy powierza królową i całą rodzinę” (J. Ptaśnik).
W dużej części finansował też Boner wojnę pruską. W 1522 r. skarb królewski był winny Bonerowi 150.000 zł. Co ciekawe choć nigdy nie miał tytułu podskarbiego królewskiego (szlachta mu pamiętała, że przybył zza granicy i że był jeszcze niedawno mieszczaninem), to przecie w istocie był podskarbim w 100 procentach. W roku 1522 został wielkorządcą krakowskim, powołano go też na jednego z czterech rajców dożywotnio zawiadujących majątkiem Krakowa. W roku swej śmierci (1523) zyskał jeszcze przywilej wyłączności w poszukiwaniach kruszców w Polsce. Nie pozostawił dzieci i przeżył swą żonę, toteż jego olbrzymim majątkiem, w którego skład wchodziły m. in. wielkie dobra ziemskie w Małopolsce, domy w: Krakowie, Lwowie, Poznaniu, Olkuszu (najprawdopodobniej stał w tym miejscu, gdzie obecnie jest Urząd Stanu Cywilnego), Wrocławiu i Norymberdze, zajęli się egzekutorzy – Jodoka Ludwik Decjusz i bratanek zmarłego – Seweryn Boner. Sprawy spadkowe ciągnęły się do 1531, a wszystkie dobra przypadły bratankom Jana, synom Jakuba Bonera. O potędze Bonerów za Jana świadczyć może i to, że Magdalenę, córkę jego brata Jakuba pojął za żonę w 1527 r. sam książę Stanisław Radziwiłł, starosta pieniński i weszpolski, syn Mikołaja, wojewody wileńskiego i kanclerza Wielkiego Księstwa Litewskiego. Całkiem nieźle jak na dopiero co mieszczańską rodzinę. Co prawda, jak pisze J. Ptaśnik: „/…/ nie wiadomo (czym skusił się książę Stanisław – dop. O.D.) pięknością czy posagiem panny Magdaleny, czy też jednem i drugim”. A posag ów był trzy razy większy, niż wówczas magnackie panny dostawały (12.000 florenów). Nie będę się jednak czepiał, załóżmy, że młodzi pobrali się z miłości, która – co z przykrością trzeba odnotować – trwała tylko trzy lata, gdyż w 1530 r. Magdalena umarła.
SEWERYN BONER
Bratanek Jana, Seweryn Boner (1486-1549), skupił w swych rękach moc urzędów: był kasztelanem sądeckim, żupnikiem, burgrabią i wielkorządcą krakowskim, starostą: oświęcimskim, zatorskim, bieckim, czchowskim i rabsztyńskim. Jan Boner, którego sylwetkę przedstawiłem powyżej, był nie tylko jego stryjem, ale i wychowawcą. Seweryn poślubił w 1515 r. Zofię, córkę bogatego kupca krakowskiego Betmana (traf chce, że teść też Seweryn), tego, u którego jeszcze król Aleksander zapożyczony na 4500 florenów, zastawił w 1504 r. olkuskie żupy, potem odkupione przez Jana Bonera. Majątku jednak na początku na tym ślubie młody Seweryn nie zrobił, bo przypadł mu on dopiero dzięki spadkom po stryju Janie i teściu Sewerynie.
Po stryju dostał m. in. Ogrodzieniec, w którym zamek znacznie rozbudował („/…/ gdzie tablica marmurowa nad wjezdną bramą z niegdyś złoconemi a teraz już zblakłemi literami, do dziś głosi przejezdnym, że zamek ten wskutek niedbalstwa spadkobierców przywiedziony do ostatecznej prawie ruiny, niegdyś wielkim kosztem przez Seweryna Bonera był restaurowany, prawie wybudowany” (cyt. ze Słownika Geogr., t. 7) oraz starostwa rabsztyńskie i ojcowskie, choć to ostatnie musiał odstąpić królowej Bonie. Trzeba jednak zaznaczyć, że choć Seweryn zamek w Ogrodzieńcu remontował (przydając mu nieco renesansowy wygląd), to jednak przebywał tam z rzadka, przedkładając nad niego inną swą rezydencje w Balicach. (Z czasem stała się gniazdem rodowym senatorskiej linii Bonerów). Także po Janie otrzymał w 1525 r. tytuł wielkorządcy krakowskiego.
Miał Seweryn głowę do interesu, toteż majątek szybko pomnożył. Z zysków z działalności bankowej zakupił, np. w 1528 r. od Katarzyny wdowy po Janie Brabi dobra ziemskie: Paczółtowice, Dubie i Żary, a od Kromołowskiego nabył miasteczko Kromołów oraz Zawiercie, Pepówkę i Nosalówkę (za 3600 fl). W sumie władał ponoć aż 47 wsiami (Ptaśnik tyle mu wyliczył). Nie brakowało mu też domów. W samym Krakowie miał kilkanaście kamienic. Prócz działalności bankowej zajmował się też wieloma innymi dziedzinami. W okolicach wspomnianych Paczółtowic, Dubia i Żar, włoscy kamieniarze wysłani przez Seweryna Bonera na poszukiwania marmuru na budowę zamku krakowskiego (słusznie uważając, że miast sprowadzać ten cenny kamień z Węgier, lepiej pozyskiwać go w kraju), znaleźli marmur czarny i czerwony. Z tego to marmuru miał Seweryn zbudować w 1530 r. kościół paczółtowicki. Różnokolorowy marmur miał on wydobywać również w okolicach Domaniewic, a z „gór wapiennych i skał do budowy” korzystał Boner w okolicach Włodowic i Lgoty Wielkiej. J. Ptaśnik doszukuje się zasług Bonerów także w rozwoju sukiennictwa (m. in. w Kromołowie). Tak jak u Jana, tak i u Seweryna zapożyczał się król Zygmunt I. „Odziedziczył” bowiem Seweryn po Janie funkcję nadwornego bankiera. Zresztą pożyczali od niego pieniądze i inni, np. w 1529 r. Marcyan Chełmski (właściciel Bolesławia) pożyczył od Seweryna 900 florenów na zakup wsi Bielany i Chełm.
W roku 1532 został Seweryn kasztelanem żarnowskim, w 1535 zamienił tę kasztelanię na biecką, by w 1547 r. dojść do kasztelani sądeckiej. W 1532 r. zmarła jego pierwsza żona (pozostawiając mu dwóch synów Jana i Stanisława), chyżo pojął więc drugą – Jadwigę pochodzącą z możnego rodu Kościeleckich. Urodziła mu Jadwiga kolejnych dwóch synów: Seweryna i Fryderyka.
Zmarł Seweryn Boner w 1549 r., gdy wracał z wesela swego syna Jana z wojewodzianką sandomierską Katarzyną Tęczyńską, która wniosła w wianie prócz zamku Tęczyn a także inne znaczne dobra. Jak wspominałem, Seweryn Boner do śmierci pozostał głuchy na reformację, inaczej się jednak miała sprawa z jego synami… Dla nas Seweryn Boner pozostawił bardzo cenne źródło do dziejów regionu olkuskiego, czyli pochodzący z 1534 r. „Wypis z ksiąg starostwa Rabsztyńskiego”, zawarty w dużo późniejszej kronice profesora Uniwersytetu Krakowskiego i olkuskiego proboszcza, ks. Wawrzyńca Strzeżowskiego (1605 – 1677). Ów „Wypis…” Bonera przedrukowuje też w swym „Historycznym Opisie Kościołów, Miast i Zabytków, Pamiątek w Olkuskiem” ks. Jan Wiśniewski.
O kolejnych Bonerach, starostach rabsztyńskich, właścicielach wielu wsi na Ziemi Olkuskiej w kolejnych odcinkach cyklu.
Fot. 1. Jan Boner na znaczku z czasów okupacji niemieckiej (Poczta Generalnego Gubernatorstwa).
Fot. 2. Seweryn Boner, płyta epitafijna z kościoła Mariackiego w Krakowie (źr. Wikipedia).
Fot. 3. Zamek w Rabsztynie, fot. autor.
Fot. 4. Zamek w Ogrodzieńcu, pocztówka z 1962 r.
