Malownicza Dolina Sąspowska, u której wylotu znajduje się opisywana przez nas miejscowość, jest liczącym ok. 6 km zachodnim odgałęzieniem Doliny Prądnika. Rzeczka przez nią płynąca – Sąspówka – jest zresztą dopływem Prądnika. Dolina Sąspowska jest zarośnięta lasem grabowym, bukowym, jodłowym i jaworowym.
Zbocza, zwłaszcza w okolicy wąwozu Jamki, pełne są malowniczych skał i ostańców skalnych (m.in. Wykotna, Iłowa, Oborzysko, Wrota, Bramka, Krzyżówka, Czubatka, Szalej, Framugi, Muszla, Skały Lisie, Langiewicza, Chmielewskiego) i wielu jaskiń. W wąwozie Koziarnia, w jaskini o tej samej nazwie (dł. ok. 60 m), odkopano kamienne narzędzia, ślady bytności myśliwych ze środkowego paleolitu (80-50 tys. lat temu).
W czasach neolitycznych – ok. 4 tys. lat temu – na zboczu Doliny Sąspowskiej znajdowała się kopalnia krzemienia. Badania archeologiczne z 1970 r. odkryły m. in. kilka szybów oraz ślady pracowni krzemieniarskich. Prawdopodobnie złoża krzemienia w Sąspowie eksploatowali mieszkańcy osady wczesnorolniczej (lendzielsko-polgarskiej) z Iwanowic.
Ponoć kościół i parafię erygować miał w 1314 r. dziedzic Sąspowa Jan Brandysz. Wzmiankę o Sąspowie mamy z 1326 r. Na karcie z 1351 r. widnieje podpis „franco de Sanspow”, być może chodzi o tutejszego plebana. W 1381 r. wymieniony jest tutejszy kościół parafialny.
W wielkiej wojnie z Zakonem Krzyżackim brał udział niejaki Maciej Biały z Sąspowa, który na ten czas wyznaczył żonie Krzychnie 100 grzywien posagu i 100 grzywien wiana, na dziedzinach, które trzymał w zastawie we wsiach: Cianowice, Wierzchowisko i Trzebinia, oraz na pieniądzach pożyczonych Radwanowi z Paszkowic oraz Żyszce i Andrzejowi z Łękorza. Owa Krzychna prawdopodobnie w 1408 r. używała innego imienia, gdyż w dokumencie z maja tegoż roku, w którym godziła się z Grzegorzez z Zakrzowa w sprawie poręki dla krakowskiego Żyda za niejakiego Prandotę z Sąspowa, występuje jako Grzymka.
W XV w. (występuje wówczas w dokumentach jako Sanspow) stał tu drewniany kościół p. w. św. Katarzyny. Wieś należała wówczas do Jakuba i Jana Spytków, miała 20 łanów kmiecych, karczmę z rolą, zagrodników, 3 młyny z rolą (J. Długosz wymienia tylko dwa), z których dziesięcinę snopową w wysokości 15 grzywien „dawano mansyonarzom krakowskim”. Cztery tutejsze folwarki dziesięcinę płaciły sąspowskiemu plebanowi. Chłopi meszne płacili plebanowi jęczmieniem i owsem, po miarce z łanu. Karczma zwana Chrostna należała do Jana Sąspowskiego. Na przełomie XV- XVI w. Sąspów należał do Stanisława Oraczewskiego z Przybysławic h. Śreniawa (żył ok. 1460-1518).
W drugiej połowie XVI w. Sąspów wchodził w skład włości zwolennika reformacji Stanisława Szafrańca. Tenże zamienił tutejszy kościół (podobnie uczynił ze świątyniami w Sułoszowej i Przegini) na zbór kalwiński, co było jednoznaczne z kresem istnienia przy świątyni szkółki parafialnej. Znamy z imion dwóch tutejszych ministrów (odpowiednik proboszcza o katolików), obaj występują w dokumentach synodów różnowierczych w tym samym, 1597 r. – Melchior ze Skrzynna i Wincenty. Ten pierwszy był wcześniej księdzem.
W 1581 r. w części należącej do Stanisława Szafrańca było 6,5 łanów kmiecych, 2 komory z bydłem. W części przynależnej do Jakuba Zalkowa było pół łanu. Część Kacpra i Feliksa Zalków miała 1 łan ziemi i 1 zagrodę bez roli. Po śmierci ostatniego z rodu Szafrańców, Andrzeja (również wyznania kalwińskiego), na początku XVII w. Sąspów wraz z resztą wsi klucza pieskoskalskiego przeszła w ręce Zebrzydowskich. Od tych z kolei kupił ją wojewoda krakowski Jan Wielopolski.
W 1779 (niektóre źródła podaję datę 1760 r.) staraniem ks. A. Gogulskiego, tutejszego proboszcza, stanął w Sąspowie kościół murowany. W roku 1780 kościół ponoć był konsekrowany przez bp. Andrzeja Gawrońskiego, ale przeczą temu dane z 1791 r. (patrz dalej).
W czasach Sejmu Czteroletniego (1788-1792) Sąspów był wsią parafialną w powiecie Krakowskim i należał do Teresy z Sułkowskich hr. Wielopolskiej, starościny lanckorońskiej, właścicielki klucza Pieskowa Skała. W 1787 r. zamieszkiwało ją 379 ludzi. W 1789 r. było tu 86 domów: dwór, plebania, wikaria, karczma, 16 chałup o 2 gospodarzach, 65 chałup z 1 gospodarzem, 1 bez ogrodzenia). A mieszkało w nich 475 osób (238 mężczyzn i 236 kobiet). W 1791 wymieniany jest – obok plebani i organarii (organistówki) szpital w Sąspowie. Mniej więcej z tego czasu mamy ładny opis miejscowości, w tym kościoła i wspomnianego szpitala: „Chałupy chłopskie tej wsi leżą wśród skał. W jednej z nich, pod kościołem, znajdują się dwie jaskinie (Wschodnia i Zachodnia – dop. OD). Urodzaje marne, do wsi należy mały lasek. Kościół par. w r. 1748 drew. Św. Katarzyny, na jego miejsce stawia się kościół mur., który w r. 1783 jeszcze nie jest dokończony i nie ma wezwania, z 1 księdzem. – Szpital z 4 l(udźmi). Od pn., wsch. I pd. Otaczają parafię lasy. I tak na pn. od S. ciągnie się za folwarkiem Kalinów ku zamkowi w Pieskowej Skale i ku granicom Sułoszowej bukowy las pieskoskalski. Na wsch. Od wspomnianego folwarku rośnie las jodłowy Kaliski, który biegnie od Wilczego Dołu nad Prądnikiem aż po Wolę Kalinowską, do dołu, zw. Trusi. Za wolą Kalinowską rosną nad Prądnikiem zarośla sosnowe, jodłowe, grabowe i laskowe, a na pn. od niej rośnie między tą wsią i rzeczka sąspowską las Słupianka. Ma on kształt kwadratu i jest we wnętrzu jodłowy, a po brzegach sosnowy i mieszany. W nim znajduje się jaskinia skalna z wejściem, długa i szeroka na kilkanaście łokci. Od rzeczki sąspowskiej ciągnie się do traktu krakowskiego las grabowo-jodłowo-sosnowy, zw. Zaborze. Droga z Jerzmanowic do Sąspowa idzie wzdłuż lasu pieskoskalskiego zw. Czarny”.
W XIX wieku wieś parafialna Sąspów należała do gminy Sułoszowa w powiecie olkuskim. W 1827 r. były tu 82 domy i 625 mieszkańców.
Podczas powstania styczniowego, w 1863 r., w wąwoziku Błotny Dół (dolna część doliny Sąspowskiej) przez jakiś czas obozowało ok. 2-2,5 tys. powstańców pod wodzą pułkownika Apolinarego Kurowskiego, wśród nich byli również słynni żuaw śmierci francuskiego płk. Franciszka Maksymiliana Rochebrune’a, którzy przysięgali nigdy nie cofać się w boju, choćby groziła im śmierć. Udowodnili to już 17 lutego w bitwie pod Miechowem, gdzie w ataku na bagnety zdobyli silnie obsadzony przez Rosjan cmentarz, ale ponieśli przy tym ogromne straty (z ok. 150 żuawów, przeżyło tylko kilkunastu).
Podczas I wojny światowej, w 1914 r., żołnierze rosyjscy obwarowali się za murem cmentarnym. Wtedy to, w wyniku ostrzału spalił się dach kościoła, spłonęły też dzwonnica i plebania.
W 1943 r. Niemcy rozstrzelali grupę Żydów, których zbiorowa mogiłą znajduje się w dolnej części doliny Sąspowskiej.
Do 1975 r. Sąspów przynależał do powiatu olkuskiego. Po jego likwidacji i przecięciu go granicą wojewódzką, wieś pozostała w woj. krakowskim. Obecnie Sąspów liczy ok. 1370 mieszkańców i wchodzi w skład gminy Jerzmanowice-Przeginia, w powiecie ziemskim krakowskim.
Zabytki i atrakcje turystyczne
Barkowy kościół parafialny p. w. św. Katarzyny z 1760 r. ufundowany dzięki ks. Andrzejowi Gogulskiemu. Poprzednio na miejscu tej murowanej świątyni był drewniany kościół, z budową którego wiążę się legenda. Ponoć chciano go wznieść pod skałą, wśród drzew, ale gdy zebrano drewno i materiały, te zniknęły nocną porą. Zauważono ślady prowadzące na skałę. Ktoś twierdził, że widział nocą wielką jasność niby niosącą to drzewo. Uznano to za znak matki Boskiej i postanowiono wznieść dom Boży, niczym Kościół Powszechny na skale piotrowej, na tej sąspowskiej skale. Budowę zaczęto w sierpniu, a tymczasem spadł śnieg. Dlatego w świątyni czczony jest obraz Matki Boskiej Śnieżnej.
Prawdopodobnie z owego kościoła pochodzi portal drewniany z wcięciem w ośli grzbiet, który znajduje się w wejściu południowym. Wewnątrz barokowy portal z okutymi żelaznymi drzwiami do zakrystii, ołtarze barokowe z XVIII w. (m.in. z obrazem patronki świątyni, św. Katarzyny), wspomniany już obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem (w typie Śnieżnej, z XVIII w.), monstrancja klasycystyczna z 1800 r., dwa kielichy manierystyczne z pocz. XIX w., puszka z czasów regencji (ok. 1720-30 r.). Do kościoła dobudowana ok. 1914 r. zakrystia. Obok kościoła drewniano-murowana dzwonnica z XVIII-XIX w., nakryta baniastym hełmem. Także z XVIII w. mur okalający świątynię.
Willa Koziarnia (patrz pocztówka), to dwór ziemiański o wyglądzie charakterystycznym dla budownictwa w typie dworkowym, narodowym, popularnym w XX-leciu międzywojennym, jedyny taki w gminie. Właśnie za tą willą jest wspomniana już jaskinia Koziarnia, w której znajduje się Obserwatorium Sejsmologiczne PAN.
W wydanym przez Ośrodek Dokumentacji Zabytków w 1995 r. tomie „Zabytki architektury i budownictwa w Polsce. Województwo krakowskie. 18 cz. 2” znalazł się jeszcze całkiem spory wykaz starego budownictwa. Zagroda nr 6 (obora i stodoła, obie drewniane, k. XIX w.), zagroda nr 29 (dom drew., obora drewn.-mur., spichlerz drewn.- mur, wszystko z 1922 r.), zagroda nr 31 (dom drewn. Z 1898 r., obora mur. Z pocz .XX w.), zagroda nr 165 (drewniany dom i budynek gospod. z 1909 r.), zagroda nr 197 (dom drewn. 1913 r., drewn.: obora i stodoła z ok. 1890.), zagroda nr 200 (drewn. dom, stodoła i spichlerz, k. XIX w.), zagroda nr 240 (drewn. dom i wozownia z 1876 r.), dom nr 54 (drewn., kon. XIX w., przeb. 1923), dom nr 55 (drewn., ok. 1914), dom nr 61 (drewn., 1902), dom nr 65 (drewn., 1906), dom nr 78 (drewn.-mur., 1914), dom nr 159 (drewn.-mur., pocz. XX w.), dom nr 168 (drewn., 1864), dom nr 172 (drewn., 1922), dom nr 186 (drewn., 1920), stodoła w zagrodzie nr 21 (drewn., ok. 1880), stodoła w zagrodzie nr 174 (drewn.-mur., 1920), bróg w zagrodzie nr 86 (drewn., k. XIX w.). Tyle, że od dokonania spisu minęło już ponad 20 lat, więc w sporej części jest on już nieaktualny.
Fot. 1. Willa Koziarnia na starej pocztówce z lat 20-30-tych XX w.
Fot. 2. Zamek w Pieskowej Skale, którego właściciele władali też Sąspowem. Pocztówka z lat 60-tych XX w.
Fot. 3. Żuawi śmierci, zdjęcie z 1863 r.
