Nasz region słynie z lotników, inżynierów i konstruktorów lotniczych. W Olkuszu chyba każdy zna nazwisko inż. Antoniego Kocjana, konstruktora, bohatera II wojny światowej, który rozpracowywał słynną niemiecką Wunderwaffe: V-1 i V-2, albo pilotów Karola Lubańskiego czy Arkadiusza Protasiuka, warto jednak wspomnieć jeszcze jedną wybitną, a ciut chyba u nas mało znaną postać, jaką był Ryszard Bartel, ceniony konstruktor lotniczy, jeden z pionierów lotnictwa w Polsce, który pochodził z naszego powiatu… Ryszard Bartel urodził się 22 marca 1897 w Sławniowie k. Pilicy, w ówczesnym nader rozległym Powiecie Olkuskim. Sławniów nie był już wtedy – jak to się mówiło – wiochą zabitą dechami, bo do drugiej połowy XIX wieku działała tu założona przez pochodzącego z Niemiec fabrykanta Augusta Moesa fabryka sukna i kortu (tkanina wełniana o skośnym splocie), zatrudniająca w 1875 r. 224 pracowników; był to podówczas jeden z trzech największych zakładów przemysłowych Ziemi Olkuskiej. W Sławniowie upłynęło przyszłemu inżynierowi wczesne dzieciństwo. Od młodości interesował się Bartel lotnictwem. Już jako uczeń, podczas nauki w szkole w Sosnowcu w 1910 r. (wg innych w 1911), zainspirowany słynnym przelotem Bleriota nad Kanałem La Manche (1908 r.), zbudował dwa modele latające. W jednym z nich zastosował ruchome skrzydła żaluzjowe i mechaniczne śmigło ciągnące ze statecznikiem przypominającym ptasi ogon. Model jednak nie poleciał. Skonstruował również ornitopter o trapezowych żaluzjowych skrzydłach, które miały prawie sześć i pół metra rozpiętości. Bartel poruszał nimi trzymając za uchwyty, ale nie udało mu się wznieść w powietrze, bo wykonanych dzięki nim skoków za lot uznać nie można. Kolejnym model – skonstruowany na bazie projektu lotni pioniera polskiego lotnictwa Czesława Tańskiego z 1895 r. – był na tyle obiecujący, że młody konstruktor stworzył w 1911 r. kolejny szybowiec, a następnie jednopłat, na którym – po pierwszych nieudanych próbach – wreszcie wykonał kilka kilkunastometrowych przelotów.
W 1916 zdał Bartel egzamin maturalny w Szkole Realnej im. Wróblewskiego w Warszawie i podjął studia na wydziale mechanicznym Politechniki Warszawskiej. Był jednym z organizatorów sekcji lotniczej Koła Mechaników Studentów na tej uczelni. Wtedy też zbudował model latający o automatycznym sterowaniu. W 1917 ukończył pierwsze kursy lotnicze w Warszawie. Rok później zaprojektował samolot sportowy, którego budowę przerwała jednak sytuacja polityczna, czyli odzyskanie przez Polskę niepodległości, w czym Bartel, jako członek Konspiracyjnego Tajnego Związku Lotników, brał bezpośredni udział. Między innymi w listopadzie 1918 rozbrajał żołnierzy niemieckich na lotnisku w Mokotowie. Następnie wstąpił do Wojska Polskiego, gdzie służył najpierw jako mechanik lotniczy, a po ukończeniu kursów pilotażu w Warszawie i w Poznaniu walczył na samolocie Breguet 14 w wojnie polsko-bolszewickiej, w stopniu plutonowego, a następnie sierżanta pilota, w 16 Eskadrze Wywiadowczej. Zaliczył też wówczas epizod w Eskadrze Wojska Litwy Środkowej w Wilnie.
W grudniu 1920 przeniesiono go do rezerwy. Bartel postanowił wtedy kontynuować przerwane studia na Politechnice Warszawskiej, gdzie reaktywował sekcję lotniczą (został jej prezesem). Wrócił wówczas do działalności konstrukcyjnej. To on w 1922 r. opracował pierwsze polskie profile lotnicze. W tym samym roku odbył półroczną praktykę we francuskich zakładach lotniczych Breguet. W 1923, na szybowcu SL-1 Akar zdobył II miejsce w pierwszym polskim konkursie szybowców w Białce pod Nowym Targiem (jego lot trwał 2 minuty i 8 sekund, zwycięzcy – Tadeusza Karpińskiego, zresztą też w SL-1 Akar: 3 minuty i 6 sekund). Rok później skończył studia politechniczne, wieńcząc je tytułem inżyniera-mechanika. W tymże 1924 r. był członkiem misji wojskowej, która odbierała z zakładów lotniczych we Francji zamówione przez polskie lotnictwo samoloty Potez i Paz. Podczas pobytu we Francji w 1925 r. w Instytucie Aerodynamicznym w St. Cyr pod Paryżem zbadał swoje profile lotnicze. Zostały potem wykorzystane w projektowanych przez Bartela samolotach myśliwskich PZL Z. Puławskiego i RWD-5. W 1925 Bartel zaprojektował samolot myśliwski BM-1 Maryla. Projekt ten znalazł się wśród siedmiu nagrodzonych w konkursie na pierwszy polski samolot wojskowy (1 tys. zł). Konstrukcja nie weszła jednak do produkcji. Od 1926 r. był głównym konstruktorem Wielkopolskiej Wytwórni Samolotów „Samolot” w Poznaniu, gdzie na początek zaprojektował wersję sanitarną licencyjnego samolotu Hanriot H.28 (wyprodukowano ich krótką serię). W tym samym roku, właśnie w wytwórni w Poznaniu, opracował konstrukcje samolotów: szkolnego BM-2 , w 1927 dwupłatowy BM-4 (pierwszy seryjnie produkowany samolot polskiej konstrukcji), treningowy BM-5 (1928 r.) i treningowo-akrobacyjny, wg innych źródeł szkolno-myśliwski BM-6 (1930 r.), który jednak nie wszedł do seryjnej produkcji.
Po likwidacji zakładów „Samolot” w 1930, pracował w Departamencie Aeronautyki Ministerstwa Spraw Wojskowych. Następnie w latach 1932-1937 pracował w PZL w Warszawie, gdzie kierował m.in. jako szef wydziału przygotowawczego przygotowaniem produkcji seryjnej nowych samolotów i przekazywaniem licencji do Rumunii i Turcji. Dodajmy, że skrót BM pochodzi od nazwiska konstruktora i imienia jego zony, Maryli. W konstrukcjach Bartela ceniono to, że bardzo prosta była technologia ich produkcji. Niestety, w 1930 r. zakłady „Samolot” spłonęły i wytwórnia splajtowała. Od 1930 do 32 r. Bartel pracował w Kierownictwie Zaopatrzenia Lotnictwa Ministerstwa Spraw Wojskowych, gdzie opracowywał przepisy, jakimi kierowano się przy odbiorze samolotów seryjnych i pr4ototypów. W kolejnych latach -1932-37 – jako szef wydziału przygotowania produkcji w wytwórni płatowców w Państwowych Zakładach Lotniczych w Warszawie, zawiadował pracami przy produkcji samolotów myśliwskich PZL (P-7, P-11 i P-24), rozpoznawczo-myśliwskiego PZL-23 „Karaś”, bombowców: średniego PZL-37 „Łoś” i lekkiego PZL 46 „Sum” (w 1939 r. powstały tylko trzy prototypy „Suma’). Jednocześnie od 1934 był oficerem rezerwy 1 Pułku Lotniczego, w stopniu podporucznika (ze starszeństwem z 1 lipca 1925) w korpusie oficerów aeronautyki. W tym czasie jeździł do Włoch, gdzie w do fabryce Savoia-Marchetti poznawał zasady punktowego spawaniem stali nierdzewnej. Opracował wtedy np. sposób nitowania łączącego blachy pokrycia ze szkieletem. Wprowadził też usprawnienia przy montażu kadłubów z dwóch symetrycznych połówek, które łączono w końcowej fazie, niczym „dwie połówki orzecha”. W latach 1935-36 udzielał się w pracach przy licencji na produkcję samolotów myśliwskich PZL P-11 w Braszow (Rumunia) i PZL P-24 w Kaiserie (Turcja). Od 1937 do 1939 pełnił funkcję dyrektora technicznego w Lubelskiej Wytwórni Samolotów, gdzie zaczęto produkcję samolotów: średniego bombowa LWS-3 „Żubr” (z założenia tradycyjna konstrukcja, która miała być zabezpieczeniem na wypadek kłopotów z nowoczesnym projektem bombowca PZL „Łoś”), oraz obserwacyjnych RWD-14 „Czapla” i LWS-3 „Mewa”.
II wojnę światową spędził w kraju, pracując jako nauczyciel w szkołach technicznych w Warszawie, a także jako rzemieślnik.
W 1945 mianowany został Bartel naczelnikiem wydziału technicznego w Departamencie Lotnictwa Cywilnego Ministerstwa Komunikacji, gdzie nadzorował produkcję szybowców i samolotów sportowych. W tym czasie wykładał też w Szkole Inżynierskiej im. Wawelberga w Warszawie. W 1948 (w innych źródłach – w 1949) jak wielu przedwojennych inżynierów został odsunięty od pracy w lotnictwie. Od 1951 do 1969 r. był wykładowcą na Politechnice Warszawskiej. Pracował też m.in. w Polskim Komitecie Normalizacyjnym i Biurze Konstrukcyjno-Technologicznym Maszyn i Urządzeń Budowlanych. Od 1966 Ryszard Bartel był na emeryturze, ale nie znalazł wtedy kolejną pasję – zajął się historią polskiego lotnictwa. W 1978 r. ukazała się praca „Z dziejów polskiego lotnictwa wojskowego 1918-1939”, której był współautorem.
Był współzałożycielem Związku Polskich Inżynierów Lotniczych (w 1928 r.) i dwa razy piastował w tym stowarzyszeniu funkcję prezesa. Ryszard Bartel to również jeden z działaczy społecznych w organizacjach lotniczych i technicznych; od 1955 r. działał w Lotniczej Komisji Historycznej (przewodniczył jej w latach 1971-1975), a w1956 współzałożył Klub Seniorów Lotnictwa, w którym był wiceprezesem. Do końca jednak nie zapomniał o tym, co go interesowało najbardziej i w czym bez wątpienia osiągnął najwięcej, o konstruowaniu samolotów; w latach siedemdziesiątych opracował jeszcze jedną konstrukcję, samolot akrobacyjny Bartel BM-7.
Zmarł 3 kwietnia 1982 r. w Warszawie; pochowany został na Służewie.
Odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Złotym (1948) i Srebrnym (1927) Krzyżem Zasługi, oraz Polową Odznaką Pilota (1922
Fot. 1. Ryszard Bartel, pierwszy z lewej, obok samolotu BM-4d. Źr. Internet.
Fot. 2-3. Ryszard Bartel, Źr. Internet.
