Krótka historia Osieka

„Osiek, tyle co zasieka, warownia leśna utworzona z nagromadzonych i pospajanych pni drzewnych. Był to zwykły środek obrony, stosowany w pierwotnej epoce dziejowej Polski dla obrony granic, brodów rzecznych, dróg przez puszczę wiodących. Przy takich warowniach musiała mieszkać ludność obowiązana do ich pilnowania i naprawy”.„Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego”, tom VII, Warszawa 1886.

Wieś leżąca na południe od Olkusza (1,5 km od os. 1000-lecia). Osiek wzmiankowany jest po raz pierwszy przez Jana Długosza w „Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis” (1470 – 1480 r.). Długosz wymienia też tutejszą karczmę. Z pewnością jednak Osiek istniał już w XIV w. Nazwa może oznaczać, że była tu ongiś obwarowana wioska, gród. Archeolog J. Roś sugeruje, że mogła tu być przygraniczna obronna osada (rozpoznał nawet miejsce w terenie, gdzie mogła się znajdować, ale wymaga ono jeszcze archeologicznych badań) przy wczesnośredniowiecznej przesiece, stąd nazwy okolicznych miejscowości: Osiek, Zawada, Ostrężnica, a dalej Krzywopłoty i Zawadka.

Przez długi czas Osiek należał do starostwa rabsztyńskiego (wymieniony np. w lustracji starostwa z 1660 r.). Podlegał parafii w Przegini. W regestrze poborowym z 1629 r. zaznaczono, że Wojciech Czarnota oddał pobór z tej wsi od 6 łanów , 4 zagród z rolą, 2 komorników bez bydła i dudy – w sumie 30 florenów i 28 groszy. Wojciech Czarnota uiścił też pobór z Zimnodołu.
Za tutejsze puste grunty, „w których nie masz od zwierzchności pomiarkowania”, użytkujący je w drugiej połowie XVIII w. chłopi płacili 90 złp czynszu dzierżawnego.

W 1789 r. były tu 33 domy (dymy) i 153 mieszkańców (77 mężczyzn i 76 kobiet). W 1791 r. we wsi tej był szewc, knap (z niem. tkacz, sukiennik), płóciennik i chłop szynkujący w chałupie. Z tego czasu mamy opis tutejszej roli, w którym pisano, że „grunty były kamieniste, piaszczyste na wzgórzach. Sieje się żyto, jęczmień, owies, tatarkę, groch i trochę pszenicy, najwięcej jednak uprawia się tutaj ziemniaków”. W 1827 r. ilość domów nieznacznie się zwiększyła, do 36, za to zagęściły się one od mieszkańców, których w stosunku do wyliczeń z 1789 r. przybyło ponad stu (do 257).

W 1916 r. powstała w tej wsi szkoła początkowa. Mieściła się w prywatnym mieszkaniu Jana Mączki, a następnie kolejno: u Tomasza Kuli, Wojciecha Zielińskiego, Jana Kowalczyka i ponownie u Zielińskich. Po 1945 r. szkoła przeniosła się do baraków w centrum wsi, a w latach 1948-49 do budynku murowanego. Od 1967 r. zaczęto tu kształcenie w pełnym ośmioklasowym zakresie. W 1981 r., w związku z 450 rocznicą urodzin autora „Odprawy posłów greckich” i „Trenów” nadano jej imię Jana Kochanowskiego.

W czasach II wojny światowej tutejszy nauczyciel Stanisław Smulski, podporucznik rezerwy, członek ZWZ, został aresztowany przez Niemców w styczniu 1940 r i wywieziony do obozu Mauthausen-Guzen, gdzie zginął w 1941. W Mauthausen zginęli również Roman Bogacki i Bolesław Ziarno (w 1945).
W KL Auschwitz zginęli: Stefan Czarnul (1942), Maria Pendziak (1943), Łukasz Piątek (1942). Jan Skotniczy, który trafił do tego obozu w 1943 r., przeżył; po wojnie zamieszkał w Kanadzie.

Za przenocowanie i pomoc partyzantom SS-mani rozstrzelali trzech mieszkańców Osieka: Antoniego Bobylę i Wojciecha Zielińskiego (każdy miał sześcioro dzieci) i Józefę Ziarno (siedmioro dzieci). Stefan Ząbczyński w książce „Straty ludności cywilnej na ziemi olkuskiej 1939-45” wymienia jeszcze: Władysława Guzika, Tadeusza Żaka i Kocjana. Ząbczyński podaje też garść informacji na temat owej wizyty partyzantów, po której Niemcy dokonali pacyfikacji kilku domostw. Partyzanci, 27 żołnierzy AK, należało do obwodu Olkusz ze 106 Dywizji Piechoty AK; dowodził nimi Mieczysław Karbownik „Szary”. W Osieku nocowali 8 stycznia 1945 r. O oddziale dowiedziała się jednak niemiecka policja. Podporucznik Eichert z komendy olkuskiej Schutzpolizei (Schupo) w telefonogramie do prezydenta katowickiej rejencji relacjonował: „9 stycznia 1945 r. o godz. 12.00 oddział w sile 1/10 wspólnie z żandarmerią oraz funkcjonariuszami gestapo został wysłany do akcji przeciwko bandytom w Osieku, powiat olkuski. Zaraz po zakończeniu okrążenia banda w sile 18 do 20 ludzi, uzbrojonych w pistolety maszynowe i karabiny, usiłowała przerwać otaczający ją kordon posterunków w kierunku południowo-wschodnim. W wyniku otwartego ognia linii obstawy banda wycofała się ponownie do Osieka i przebiła się w kierunku zachodnim na tereny leśne, w stronę Niesułowic. W czasie akcji zginął młodszy podoficer grupy operacyjnej policji ochronnej, a w czasie pościgu za bandą ciężko ranny jeden z pracowników gestapo”. Ponieważ Niemcom nie udało się dorwać partyzantów zemścili się na mieszkańcach Osieka.

Dzięki niepublikowanym wspomnieniom Kazimierza Rozmusa z Bukowna, który podczas wojny mieszkał w Osieku, możemy odtworzyć nastrój jaki panował we wsi tuż przed wyzwoleniem, oraz zaraz po wejściu Rosjan;
„Po paru dniach do mojego teścia przyszło trzech niemieckich żołnierzy. Jeden z nich umiał po polsku. Poprosili o jedzenie. Teściowa dała im pół bochenka chleba i po garnuszku mleka. Zjedli, podziękowali i poszli. Po południu, około godziny czwartej przyszedł szwagier Stasiek i mówi: tata zobaczcie, Niemcy ustawiają dwie armaty za Bugajową stodołą. Lufami na Przeginię, to znaczy na wschód. Wszyscy w strachu, bo jak się zacznie ostrzał artyleryjski, to cała wieś pójdzie z dymem i ludzi też wybiją.

W dużej izbie teściowa z dwiema córkami klęczą przed obrazem Matki Boskiej Częstochowskiej i modlą się o ratunek. Teść ze szwagrem znoszą słomę do piwnicy, żeby można było tam przenocować. O godzinie dwudziestej przybiega Janek Żaków i od progu woła: zobaczcie, Niemcy uciekają z armatami. Wszyscy rzucili się do okna. Rzeczywiście, Niemcy przyczepili te dwie armaty do samochodów i na pełnym gazie odjechali w kierunku Olkusza. Wszyscy odetchnęli. Noc upłynęła spokojnie (…). Jeden dzień cisza, drugi dzień cisza, dopiero na trzeci dzień pojawił się w wiosce żołnierz radziecki. Przyjechał saniami. Koń był mały, oszroniony, żołnierz jeszcze mniejszy, w walonkach i kufajce. Wszystko co żyło rzuciło się go oglądać. O Matko Boska, o Matko Boska i oni Niemca pobili! – złapała się za głowę teściowa na widok mikrej postury zwycięzcy. Bo i ludzie we wsi w swej naiwności myśleli, że ruskie wojsko co Niemca pobiło, to musieli być chłopy jak sosny, a tu zobaczyli małego, obdartego sołdata i konia zabiedzonego tak, że ledwie nogami włóczył. Na drugi dzień dopiero zjechało się do wsi dużo wojska. Dom teścia był okazały, więc zatrzymali się w nim trzej oficerowie. Major o semickim wyglądzie, kapitan Rosjanin i starszy lejtnant Ukrainiec. I tak z dniem 24 stycznia skończyła się w Osieku okupacja hitlerowska”.

W latach 1974-78 staraniem ks. Władysława Stępnia i dzięki ofiarności wielu mieszkańców Osieka zbudowano kościół p.w. Najświętszej Marii Panny Królowej Świata. We wrześniu 1996 r. odsłonięto w nim marmurową tablicę pamiątkową poświęconą kościołowi i darczyńcom, dzięki którym powstała świątynia.

Ochotnicza Straż Pożarna w Osieku powstała w 1949 r. Pierwszym naczelnikiem był Jan Zieliński, sekretarzem Władysław Krawczyk, a skarbnikiem Stanisław Zieliński. W 1980 r. oddano do użytku budowaną bardzo długo remizę strażacką. Z okazji 50 rocznicy OSP, w 1999 r., ówczesny burmistrz Olkusza, Andrzej Ryszka, wręczył strażakom sztandar.

Przez Syberię, USA do …Osieka. Zawiłe były koleje losu, które rzucały Antonim Mantykowskim. Urodził się on na Lubelszczyźnie. W 1939 r. jak tak wielu Polaków trafił na Syberię, ratunkiem były dla niego szeregi formującej się Armii gen. Andersa. Potem – jak sam opowiadał – trafił do Anglii. Brał udział w lądowaniu w Normandii, w okręgu Calvados, podczas którego został ranny. W trakcie kuracji w szpitalu poznał swą przyszłą żonę, Janinę, zresztą Francuzkę, ale z polskimi korzeniami. Po wojnie udało im się wyjechać do USA, gdzie spędzili 43 lata (mieszkali m.in. w Nowym Jorku i Kalifornii). Kiedy mieszkali w domu pod Waszyngtonem, jak opowiadał, gościło u nich wiele znacznych osób, wspomnijmy tylko premiera Stanisława Mikołajczyka. Państwo Mantykowscy z kolei uczestniczyli w spotkaniach z Ronaldem Reaganem i George’m Bushem. Przez pewien czas prowadzili w USA biuro podróży. Antoni Mantykowski działał w organizacjach polonijnych. Wstąpił też do Partii Republikańskiej, stąd właśnie znajomość z Reaganem i Bushem. Od 1981 r. działał m.in. w 18-osobowej radzie doradzającej Reaganowi, z której odszedł, gdyż z Prezydentem poróżnił się właśnie w sprawach dotyczących Związku Radzieckiego i Polski. Odmienne zdania nie zmieniły faktu, że dalej byli ze sobą na „ty”. W połowie lat 90. powrócili do Francji, gdzie Janina Mantykowska miała chorą matkę i dwie siostry. Po śmierci matki postanowili wrócić do Polski. Wybrali Olkusz, bo stąd pochodziła rodzina Janiny Mantykowskiej (dziadek pracował na kopalni w Bukownie). Wynajęli dom w Osieku. Jednak postanowili z Polski wyjechać, gdyż zdecydowanie nie przypadła im do gustu nasza służba zdrowia (długie oczekiwania na zagraniczne leki, karetka przyjeżdżająca tylko wtedy, gdy ktoś umiera itd.).
W 2001 r. przy Szkole Podstawowej im. Jana Kochanowskiego oddano do użytku nowoczesną sala gimnastyczną. Nowy obiekt poświęcił 1 września ks. Jan Radzik, miejscowy proboszcz. Przy szkole powołano wówczas Uczniowski LKS „Złota Strzała”, w którym młodzi zawodnicy trenowali łucznictwo. Szkolił ich nauczyciel religii Paweł Czarnota (dziś dyrektor szkoły w Osieku).

Osiek to największe sołectwo w gminie Olkusz, liczy ok. 1600 mieszkańców.
Ciekawostka. Z Osieka pochodzi artysta malarz, absolwent krakowskiej ASP, Jerzy Pasternak, autor fresków i polichromii w kilkudziesięciu kościołach (m.in. w kościele Zmartwychwstania Pańskiego w Białymstoku, Hajnówce, Sieradzu, Sompolnie, Myszkowie, Leśniowie, Leśnej Podlaskiej i Wielgomłynach).

Zabytki. Zwraca uwagę wybudowany w latach 70. kościół Najświętszej Marii Panny Królowej Świata, ostatnio znacząco rozbudowany. Przed kościołem stoi przeniesiona tu ze środka wsi kamienna kolumna z krzyżem (wyryty jest na niej napis prawdopodobnie fundatora: Bigay Woyciech, … 1687 r.), która kiedyś zapewne była latarnią umarłych (budowle o konstrukcji słupowej, najczęściej wznoszona przy cmentarzach lub szpitalach, które miały informować światłem o świętym miejscu). W Osieku zachowało się też kilka starych drewnianych domów.

Fot. 1. Kościół w Osieku.
Fot. 2. Kolumna z krzyżem.
Fot. 3. Jeden z ostatnich starych drewnianych domów w Osieku. Fot. autor.