Krótko o historii powiatu olkuskiego

Powiaty w Polsce mają długą historię. Wprowadzono je już w II połowie XIV w., kiedy to przejęły część funkcji kasztelanii. Od średniowiecza do pocz. XIX w. ziemia olkuska była podzielona i znajdowała się w kilku powiatach. Tereny wschodnie wchodziły w skład powiatu proszowskiego, tereny zachodnie i północne należały do powiatów ksiąskiego i lelowskiego.

Powiat olkuski powstał w pocz. XIX w. Wtedy to Francja Bonapartego pokonała w wojnie Austrię i w wyniku traktatu pokojowego podpisanego w podwiedeńskim Schonbrunn w październiku 1809 r. zależne od Napoleona Księstwo Warszawskie zostało powiększone o m.in. Nową Galicję (Zachodnia Galicja). W kwietniu 1810 r. Nową Galicję podzielono na cztery departamenty i 40 powiatów. W departamencie krakowskim znalazły się powiaty olkuski, pilecki i lelowski (ten ostatni z siedzibą w Żarkach). W obrębie powiatu olkuskiego znalazły się – dotąd będące w powiecie pileckim – Będzin, Czeladź, Sławków. Z kolei do pileckiego trafiły Wolbrom i Żarnowiec. Na czele powiatu stali podprefekci, ale były już rady powiatowe (9-12 członków), które jednak miały bardzo ograniczone kompetencje, gdyż podprefekt właściwie sprawował władzę jednoosobowo.

Po roku 1815, po upadku Napoleona i zniknięciu z map Księstwa Warszawskiego, Olkusz znalazł się w zależnym od Rosji Królestwie Polskim. Wtedy to wiele ówczesnych powiatów połączono w obwody. Z powiatów olkuskiego, pilickiego i lelowskiego utworzono obwód olkuski z siedzibą w Olkuszu (miał aż 3200 km2 i 132 tys. mieszkańców). Obwodami kierowali komisarze (pierwsi to: Dominik Raczyński i Stanisław du Laurans). Zachowano jednak nazwy powiatów dla okręgów wyborczych do Sejmu. Województwo krakowskie, któremu podlegał wspomniany obwód, miało stolicę w …Kielcach (Kraków był pod zaborem austriackim). W 1837 r. województwa zmieniono na gubernie. Ukazem z 1842 r. obwody zamieniono na powiaty, zaś te na okręgi administracyjne. Wówczas to zmieniono nazwę guberni z krakowskiej na kielecką, co nie było pozbawione sensu, skoro Kraków znajdował się poza terenem tegoż województwa i w ogóle ziem należących do Rosji. W 1845 r. połączono gubernie kielecką z radomską, w jedną – radomską. Po powstaniu styczniowym, w 1866 r. znów utworzono gubernię kielecką.

Administracja górnicza. W 1821 r. w celu scalenia gospodarczego regionu powołano ogromną gminę olkusko-siewierską, która obejmowała następujące miejscowości: Bobrowniki, Bór Biskupi, Bukowno, Błędów, Boguchwałowice, Brudzowice, Brzękowice, Dąbie, Dąbrowa, Grodków, Góra Siewierska, Goląsza, Grabocin, Gołuchowice, Gołonóg, Kuźnica Sulikowska, Kuźniczka, Krzykawa, Lipa Górna, Łosień, Łazy, Łagisza, Mierzęcice, Maczki, Nowa Wieś, Niemce, Okradzionów, Porąbka, Psary, Przeczyce, Sławków, Sulików, Strzemieszyce Wielkie i Małe, Sączów, Siemonia, Strzyżowice, Sadowie, Tuczna Baba (obecnie Tucznawa), Trzebyczka, Targoszyce, Toporowice, Warężyn, Wojkowice Komorne i Kościelne, Zendek, Zawada i Ząbkowice. Nie weszły do niej tylko te miejscowości, w których węgiel pozyskiwali prywatni właściciele. Po powstaniu gminy wójtowie i sołtysi opłacani byli z kas górniczych, w zamian za co mieli oni obowiązek pomagać w najmowaniu ludzi do pracy. Naczelnik górnictwa był pierwszą instancją sądową dla robotników. W obejmującym tę gminę olkusko-siewierskim dozorstwie wydobywano węgiel oraz galman, przerabiany później na cynk w Dąbrowie Górniczej. Ołów odzyskiwano zaś ze starych wyrobisk kopalnianych. Gmina olkusko-siewierska przetrwała do 1864 r., kiedy to została podzielona na kilka jednostek administracyjnych.

Miasta wsiami. W kilka lat po powstaniu styczniowym, w latach 1868-70 w ramach specjalnego carskiego ukazu, wiele miast w dawnym królestwie, w tym także z olkuskiego powiatu spadło do roli wsi. W miastach poniżej 3 tys. mieszkańców o odebraniu statusu miasta decydował procent ludności żyjącej z rolnictwa i dochody kasy miejskiej (poniżej 1500 rubli). Prawa miejskie utraciły wówczas: Pilica, Kromołów, Wolbrom, Żarnowiec, Skała i Sławków. Miastem pozostał tylko Olkusz, choć wcale nie był z tych miast najludniejszy. Zadecydowały dochody kasy miejskiej, a te faktycznie największe były w Olkuszu. W latach 80. XIX wieku powiat olkuski (Gubernia Kielecka) był niezwykle rozległy. Od zachodu graniczył z powiatem będzińskim, od północy z włoszczowskim, od wschodu z jędrzejowskim i miechowskim, a od południa z Galicją. Liczył 2554 mil kwadratowych (ok. 1105 km2). W jego skład obok Olkusza wchodziły następujące gminy wiejskie: Bolesław, Cianowice, Jangrot, Kidów, Kroczyce, Kromołów (do 1886 r.), Minoga, Ogrodzieniec, Pilica, Rabsztyn, Sławków, Sułoszowa, Wolbrom, Żarnowiec. W gminach tych mieściło się 6 osad miejskich czyli dawnych miast oraz „246 wsi, folwarków, nomenklatur a w tej liczbie 78 dóbr ziemskich” („Słownik Geograficzny Królestwa polskiego”, tom VII, W-wa 1886 r.). Ludność powiatu w 1886 r. wynosiła 102 209 ludzi, czego 90 994 było katolikami, 55 prawosławnymi, 93 protestantami i 11 050 wyznania mojżeszowego. Zaś według stanu, jak wówczas mówiono o klasach społecznych, 413 było ze szlachty, 10 070 mieszczan, a 91 706 włościan.

W latach 80-tych XIX w. duże znaczenie dla powiatu miało powstanie linii kolejowej z Dęblina do Dąbrowy Górniczej. Powstały wtedy w Olkuskiem cztery stacje kolejowej: Strzemieszyce, Sławków, Olkusz i Wolbrom.
Wytyczony w 1866 r. powiat olkuski bez większych zmian – jeśli chodzi o obszar – doczekał I wojny światowej (zachodziły tylko drobne korekty, jak np. odpadniecie w latach 80-tych Kromołowa). Po odzyskaniu niepodległości trafił on w 1919 r. do województwa kieleckiego.
Przewodniczącym Sejmiku Powiatowego i starostą od 1919 do 1932 r. był zasłużony dla powiatu olkuskiego urzędnik Jerzy Stamirowski (starosta był wówczas urzędnikiem rządowym). Po jego przeniesieniu do Proszowic urząd ten pełnił Stanisław Gliszczyński, a od 1936 do 1939 Czesław Brzostyński.
U progu II wojny światowej, w 1939 r. powiat Olkusz zajmował 1364,6 km powierzchni. Składał się z dwóch gmin miejskich (Olkusz, Wolbrom), jednej osady (Skała) i 13 gmin. Łącznie 198 miejscowości. Zamieszkiwało go 175 tys. ludności. W Olkuszu, najliczniejszym mieście powiatu mieszkało 11 717 ludzi.
W początkach lutego 1945 r. przedstawiciele gmin wybrali pod czujnym okiem Rosjan, oraz towarzyszy z UB i PPR, władze powiatowe; starostą obrano Edwarda Górnickiego, a przewodniczącym Rady Powiatowej Wacława Wojaczka. Przez krótki czas powiat należał wtenczas do woj. kieleckiego, ale wnet włączono go do woj. krakowskiego.

Powiat olkuski w 1970 r., na kilka lat przed likwidacją, był trzecim pod względem wielkości powiatem woj. krakowskiego. Jego powierzchnia 1114 km2 stanowiła 6,6 proc. pow. Województwa. Zamieszkiwało go 137,4 tys. osób (6,2 proc. ludności wojew.), z tego 35,6 tys. osób mieszkało w miastach (ten status miały: Olkusz, Sławków, Wolbrom i od kilku lat Bukowno). Olkuski powiat uważany był za „wysoko uprzemysłowiony”, i pod tym względem plasował się w województwie na trzecim miejscu po powiatach Chrzanów i Oświęcim. O sile przemysłu w powiecie decydowało wydobycie i przerób rud cynku i ołowiu.

Likwidacja powiatu. Jedną z najbardziej zastanawiających decyzji władz partyjnych i państwowych w latach 70-tych była reforma administracyjna, która likwidowała powiaty i tworzyła nowe, małe województwa (na miejsce 17 dużych województw utworzono 49 małych – pierwszemu sekretarzowi KC PZPR E. Gierkowi chodziło o ograniczenie wpływów wszechwładnych sekretarzy wojewódzkich). Gdy więc w 1975 roku zniknął Powiat Olkusz, od lat zresztą poważnie okrajany (w 1951 r. odpadły odeń Kroczyce i Minoga, w 1954 m. in. Sieciechowice, w 1956 r. część dzisiejszych gmin Wielka Wieś, Zielonki oraz cała gmina Ogrodzieniec), zostały zerwane wielowiekowe tradycje łączące tych kilkanaście okolicznych gmin. Od tego czasu bowiem miasto Olkusz oraz gminy: Bukowno, Klucze, Pilica, Olkusz, Sławków, Wolbrom i Żarnowiec weszły w skład woj. katowickiego. Natomiast gminy: Jerzmanowice, Przeginia, Skała, Sułoszowa i Trzyciąż pozostały w woj. miejskim krakowskim. Różnie jest ocenianie przeniesienie Olkusza z woj. krakowskiego do katowickiego. Dużo sobie po owej „przeprowadzce” obiecywano, ale czy przyniosła ona wielu zmian na lepsze, to temat do dyskusji.

W 1999 r. w ramach reformy administracyjnej z map administracyjnych zniknęły Urzędy Rejonowe (które były de facto zakamuflowanymi dawnymi strukturami powiatowymi). Na ich miejscu pojawiły się ponownie powiaty. Historia powstania olkuskiego powiatu miała jednak dramatyczne momenty. W trakcie planowania jego granic, jeszcze w czasach rządu Hanny Suchockiej, powiat olkuski zaplanowano w granicach z 1975 r. i w składzie woj. krakowskiego. To spowodowało protesty w kilku gminach. Pilica i Żarnowiec ogłosiły gminne referenda, w których mieszkańcy opowiedzieli się przeciwko takiej koncepcji (głosujących nie było jednak zbyt wielu). Do projektu reformy samorządowej wrócił rząd Jerzego Buzka. Po oficjalnym zaprezentowaniu nowych projektów podziału administracyjnego kraju, okazało się, że Olkusz ma powrócić do woj. krakowskiego. Rada Miasta wyraziła taką wolę, i choć sondaże wykazywały, że mieszkańcy miasta też są tego zdania, to jednak przewaga zwolenników „powrotu” nad jego przeciwnikami była niewielka. Przez krótki moment 1998 r. sytuacja powiatu Olkusz wyglądała nieciekawie, bo wbrew zdrowemu rozsądkowi, powiat został podzielony na dwie części, przy czym większa (z gminami Sławków, Bolesław, Bukowno, Klucze) została włączona w skład woj. śląskiego. Jednak rzutem na taśmę, czyli dzięki poprawce Senatu (wielce zasłużył się w tym dziele pochodzący z Olkusza senator Chruścikowski) udało się zapobiec oderwaniu odeń gmin: Bolesław, Bukowno, Klucze, Sławków. Odrodzony Powiat Olkusz wszedł w skład nowo powstałego województwa małopolskiego. Został on jednak znacznie okrojony w stosunku do tego, który zlikwidowano w 1975 r. Na powiat w chwili powstania składały się gminy: Olkusz, Bolesław, Bukowno, Klucze, Sławków, Trzyciąż i Wolbrom. Gminy Pilica i Żarnowiec znalazły się w powiecie zawierciańskim (i woj. śląskim), natomiast gminy: Sułoszowa, Jerzmanowice-Przeginia i Skała w powiecie ziemskim krakowskim. Powiat Olkusz liczył wówczas około 740 km2. Zamieszkiwało go 124 tys. 300 osób (3,9 proc. mieszkańców woj. małopolskiego). Pod względem dochodów i rozwoju Powiat Olkusz znajdował się na 4-5 miejscu w województwie (w 1998 r. dochód własny powiatu to 104 zł na mieszkańca, dla przykładu w sąsiednim krakowskim ziemskim 57 zł, a miechowskim 59).
W 2001 r. – w wyniku referendum, w którym niemal sto procent głosujących opowiedziało się za odłączeniem Sławkowa od powiatu olkuskiego, miasto to – jako enklawa – weszło w skład powiatu będzińskiego, w woj. śląskim.

Koniec końców konkluzja jest jedna – bardzo mały jest obecny Powiat Olkuski, zwłaszcza w stosunku do jego historycznych granic.{jcomments on}

Fot. 1. Powiat Olkusz w latach 1866-1914.
Fot. 2. Urzędnicy polscy i rosyjscy, 1914 r. Fot. archiwum PTTK w Olkuszu.
Fot. 3. Radni Sejmiku Powiatowego z 1921 r, w pierwszym rzędzie siedzi starosta Jerzy Stamirowski (pod wąsem, w czapie), w tle historyczna siedziba powiatu (i obwodu) olkuskiego. Fot. archiwalne.