Krwawa środa

Wymordowanie przez Niemców w obozie zagłady Auschwitz-Birkenau olkuskich Żydów było najtragiczniejszym wydarzeniem w dziejach Olkusza. Ale podczas II wojny światowej miasto i jego obywatele przeżyli także inną, tragiczną historię: „krwawą środę”, akcję pacyfikacyjną, podczas której doznali okrutnych represji ze strony okupanta.

A zdarzyło się to 76 lat temu, w ostatni dzień lipca 1940 roku. By jednak o tym właśnie dramacie napisać musimy się cofnąć jeszcze o dwa tygodnie.Wszystkiemu winny był włamywacz. A było tak… W nocy z 15 na 16 lipca na Parczach, w domu wywiezionego do obozu koncentracyjnego w Dachau miejscowego lekarza, dra Juliana Łapińskiego, włamywacz zastrzelił policjanta Ernsta Kaddatza (mężczyzna trafiony w aortę wykrwawił się). Żandarm z żoną i dziećmi wprowadził się do willi zaledwie dzień wcześniej; nocował na parterze, reszta domowników na piętrze, więc włamywacz chyba się go nie spodziewał. Widocznie zaskoczony spanikował i strzelił… Dochodzenie wykluczyło motywy polityczne. Okazało się – jak pisała po latach Stefania Wąsowa, z d. Pielka – włamywacz tej samej nocy zakradł się również do rodziny Pieczyraków, która mieszkała w domu przy ul. Sławkowskiej. Zamaskowany mężczyzna zażądał pieniędzy i przy tym skatował kobietę. Był także w jeszcze jednym domu, państwa Gałków, przy tej samej ulicy. Bandycki charakter napadu potwierdził nawet olkuski landrat Heinrich Groll. Po latach córka dra Łapińskiego, Zofia Radziejowska, stwierdziła, że „Gdyby Niemcy mieli choć cień podejrzenia, że maczał w tym palce Ruch Oporu, to my z mamą wylądowałybyśmy w obozie koncentracyjnym” (z listu do Janiny Majewskiej z 1996 r.). Tak więc nie spodziewano się represji ze strony Niemców. Okupanci nie puścili jednak płazem zabicia niemieckiego policjanta. Jeszcze 16 lipca zjawiła się w Olkuszu ekspedycja karna SS, która pod domami Łapińskiego i Marii Januszek rozstrzelała 20 Polaków; 15 przywieziono na miejsce stracenia z więzień w Mysłowicach i Sosnowcu, dodano do nich pięciu olkuszan, którzy dostali wezwanie na Policję, w którym nie podano, dlaczego mają się zgłosić. Zginęli wówczas: Teofil Jurczyk, Wawrzyniec Kulawik, Stanisław Luboń, Jerzy Stroński, Józef Sielecki, Michał Baraląg, Edward Bujanowski, Stanisław Juraszek, Władysław (ojciec) i Józef (syn) Kubica, Ludwik Kraśny, Wojciech Laszczak, Jan Łukasek, Stanisław Łukasik, Józef Madlak, Jan i Stefan Nowakowie (też ojciec z synem), Józef Pawlicki, Józef Sternal, Ignacy Suchanek. Według relacji świadków – w tym olkuskiego lekarza Mariana Kiciarskiego – kilku rozstrzelanych krzyknęło: Niech żyje Polska. Jak wspominał Henryk Osuch – ciała zabitych kazano załadować grupie Żydów na ciężarówkę, by wywieźć je w nieznanym kierunku. Do dziś nie wiadomo, gdzie zostali pochowani. Osuch zapamiętał, że nie wrócili również Izraelici. Willę dr Łapińskiego Niemcy spalili („Pani Łapińska tylko co nieco wyniosła z domu” – pisała po latach w liście do Janiny Majewskiej Stefania Wąsowa). Drugi budynek, pod którym rozstrzeliwano, stał jeszcze w latach 80-tych i wtedy wciąż widoczne na nim było ślady kul. Jak twierdził Henryk Osuch, niektórzy Niemcy specjalnie strzelali ponad głowami stojących mężczyzn, być może nie mogąc się pogodzić na zabijanie niewinnych ludzi. Na nic to się jednak nie zdało, bo oficer dobijał z broni krótkiej tych, którzy dawali jeszcze oznaki życia. Dziś w tym miejscu jest pamiątkowa płyta.

Na tym się jednak koszmar nie skończył. Po dwóch tygodniach w mieście zjawiła się jeszcze silniejsza ekspedycja karna SS, w której skład wchodzili także funkcjonariusze gestapo, żandarmerii i innych formacji policyjnych, a wg wielu świadków także Wermachtu. Miasto zostało otoczone. W środku nocy wywlekano z domów wszystkich mężczyzn w wieku od 15 do 55 lat. Mieszkania rewidowano. Potem zapędzono ludzi na kilka olkuskich placów (Rynek, tzw. Skwerek na Czarnej Górze, plac naprzeciwko gmachu Kasy Chorych, obecnie Starostwo) gdzie dotknęły ich dalsze represje.

Jak wyglądały te chwile najlepiej pokazują nam relacje samych pojmanych i maltretowanych:
„…około godziny czwartej nad ranem rozległy się brutalne kopania i dobijania do drzwi wejściowych. Za chwilę wśród hałasu i krzyków do mieszkania wtargnęła ośmioosobowa grupa z ekipy karnej: składała się z gestapowców, członków SS i policji niemieckiej. Natychmiast przeprowadzili oni szczegółową rewizję w domu i w zabudowaniach gospodarczych, a następnie ojcu, kuzynowi i mnie (miałem wówczas 18 lat) nakazali iść z rękami opartymi o kark, potem postawiono nas twarzami do muru, z uniesionymi rękami. Wkrótce obok nas w podobnej pozycji postawiono sąsiadów. Wokół rozlegały się strzały, repetowanie broni, krzyki bitych przez Niemców osób… Po kilku godzinach przeprowadzono nas na Rynek i przy stoliku, przy którym siedziało kilku niemieckich funkcjonariuszy, poddano nas legitymowaniu sprawdzając tzw. „palcówki” (niemiecki dowód osobisty, z odciskiem palców – dop. OD)… Potem kazano nam leżeć twarzą do bruku, a za każdy niebaczny ruch Niemcy bili i kopali Polaków. Z nieba spadał żar lipcowego słońca. A myśmy tak leżeli w prochu i pocie niepewni swego losu. Ze wszystkich stron słychać było krzyki i płacz oraz niemiecki wrzask. Myślałem, że to już koniec” – tak przed laty wspominał ten dzień Zbigniew Brzeziński.

Szczególne okrucieństwo wykazywali Niemcy wobec olkuskich Żydów.
„…w czasie marszu gestapowcy bili nas kolbami, po czym kazali się położyć twarzą do ziemi i tak leżących deptali i kopali nas… Żydom kazali wziąć duży kamień i rzucać nim do siebie jak piłką, ale kamień był ciężki i ostry, więc Żydzi kaleczyli sobie tym kamieniem nogi i ręce.” – wspominał Stanisław Krzykawski. Mówił też, że widział na Czarnej Górze ciała dwóch Żydów, dodając: „Może więcej zginęło, bo Żydzi dłużej zostali”.

Słynne jest zdjęcie bosego Dajana Moszka Joela Hagiermana (ur. 1898 r.), w tałesie i z tefilinem na czole, wyśmiewanego i wyszydzanego przez niemieckich żołnierzy podczas pacyfikacji 31 lipca 1940 r. Przez lata znanych było około 10 zdjęć z „krwawej środy”, które pokazywały moment sprawdzania przez Niemców dokumentów aresztowanym olkuszanom (na placu na Czarnej Górze) i mężczyzn leżących na rynku, w otoczeniu wojskowych i funkcjonariuszy policji. Znamienne zdjęcie ukazywało też młodego człowieka, zmuszonego do zdjęcia spodni, świadczące, że Niemcy sprawdzali, czy jest obrzezany. Kilka lat temu na jednym z zagranicznych internetowych portali aukcyjnych pojawiła się seria dotąd nieznanych zdjęć z „krwawej środy”, w większości pokazujących gnębienie olkuszan narodowości żydowskiej. Widzimy na nich, jak Żydzi są pławieni w rzece Babie, pędzeni po rynku; zwraca uwagę fotografia, na której oficer niemiecki prawdopodobnie zamachuje się, by uderzyć w twarz mężczyznę z długą brodą, oraz zdjęcie grupy żołnierzy i oficerów, którzy zmusili Żydów do klęczenia. Na jednej fotografii widać kuchnię polową, z której wydawane są posiłki zgłodniałym oprawcom, a w tle widać wciąż leżących na ziemi ciała… Kilka zdjęć to portrety wystraszonych ludzi.

Piotr Szymczyk zapamiętał starego Żyda, przymuszonego przez Niemców do …wskakiwania na ścianę budynku obok olkuskiego PTTK (Batorówka); „Niemcom chyba nie zależało na wdrapaniu się tego człowieka na ścianę, ale jednej jeszcze okazji do bicia go pejczem”.

Dziadek niżej podpisanego, Teofil Mitka, który również przeżył tę gehennę, opowiadał, że oprawcom zależało nie tylko na fizycznym maltretowaniu mężczyzn, ale przede wszystkim na ich upokorzeniu i psychicznym pognębieniu. Wspominał na przykład, że jeden z mężczyzn, tak jak on, maltretowanych na rynku, był zmuszony przez Niemców do leżenia przez wiele godzin z twarzą w końskich odchodach.

Niemcy w sprytny sposób, wykorzystując fakt, że ludzie spodziewali się śmierci, wyciągnęli od Żydów i Polaków pieniądze i kosztowności: „…wezwano do wystąpienia tych, którzy mają w domu dolary, funty, złoto lub inne cenne przedmioty. Wystąpiło kilku Żydów i dwóch Polaków, więc wsadzono ich do aut. Niemcy zawieźli ich do domów, zabrali te walory, a Żydów i Polaków przywieźli na miejsce kary, gdzie wznowiono znęcani się nad nimi. Tak było do godziny piętnastej. Wreszcie kazano nam wstać i biegiem opuścić miejsce tortur przy szczęku karabinów maszynowych, a oprawcy niemieccy biegnących bili i kopali. Na tym placu było nas około 100 osób” – relacja Jana Kasprzyka, który leżał na placu przy Kasie Chorych.
Hitlerowscy oprawcy nie ograniczyli się tylko do bicia, poniżania i grabienia. Także zabijali. Zginął wówczas na pewno jeden z olkuskich Żydów, Majer, i to pomimo legitymowania się przez niego amerykańskim paszportem. Zastrzelony został 25-letni pracownik olkuskiego magistratu, Tadeusz Lupa, który leżał na placu obok Kasy Chorych; dosięgły go kule, gdy próbował uciec w stronę parku miejskiego przy ul. Mickiewicza. W dziesięć dni po krwawej środzie zmarł ks. kanonik Piotr Mączka, który ponoć podczas pacyfikacji leżał krzyżem w kościele modląc się o uratowanie swoich wiernych… Po tak długim przebywaniu na zimnej posadzce, zachorował i zmarł; w jego pogrzeb wzięły udział tłumy olkuszan, czego dowodem zachowane z tego czasu zdjęcia konduktu.

Dodajmy, że sprawca zabójstwa niemieckiego żandarma, człowiek pośrednio odpowiedzialny za rozstrzelanie 20 ludzi, i tragiczne wydarzenia z 31 lipca 1940 roku, nigdy nie został wykryty.
Pamięć o tamtym dniu uczczono w 1982 r. wmurowaniem w płytę rynku tablicy pamiątkowej. Wtedy także postawiono na Skwerku obelisk poświęcony „krwawej środzie” i wydano okolicznościową publikację.
W tekście wykorzystałem udostępnione mi kiedyś przez p. Janinę Majewską listy Stefanii Wąsowskiej i Zofii Radziejowskiej, a także relacje Henryka Osucha, Mariana Kiciarskiego oraz świadectwa z książki Krzysztofa Kocjana „Zagłada olkuskich Żydów”.

Fotografie z „krwawej środy” znane od lat i te odkryte na portalu aukcyjnym.