Strzegowa leży przy drodze z Pilicy do Wolbromia, tuż za Smoleniem, ale w przeciwieństwie do tej wioski, należy już do gminy Wolbrom. Wieś tzw. łańcuchówka, której korzenie sięgają XIV wieku. Pierwsza wzmianka pochodzi z 1398 roku.
Z regestru poborowego powiatu krakowskiego z 1490 r. dowiadujemy się, że wieś ta należała do pobliskiego zamku pilickiego (w Smoleniu) i liczyła 10 łanów. W 1581 r. Strzegowa była włością kościelną, niewielki jej kawałek należał do niejakiego Wilskiego (1 łan), a dużo większa część do właściciela dóbr pilickich Wojciecha Padniewskiego (13 łanów kmiecych, 2 komory bez bydła, 1 rzemieślnik). Zwróćmy uwagę, że Padniewski rok wcześniej zagarnął w tej wsi dwa łany sołeckie, powiększając w ten niecny sposób swoje udziały.
W tymże 1581 r. istniał tu już kościół, prawdopodobnie wtedy Strzegowa podlegała parafii Dłużec (przeniesionej później do Wolbromia). W pocz. XVII w. w okolicach Strzegowej (i Złożeńca) znajdowały się kopalnie odkrywkowe rud żelaza i srebra. Prawdopodobnie istniały tu dymarki.
Opis Strzegowej z czasów Sejmu Wielkiego (za „Słownikiem historyczno-geograficznym województwa krakowskiego w dobie Sejmu Czteroletniego”, pod red. Wł. Semkowicza): „Lasy zaczynają się w pd.-wsch. Części parafii i górami ciągną się na pn.-zach. Aż do gościńca idącego od S(trzegowej) do Pilicy. Lasy te, wielkie i obszerne, jodłowe, sosnowe i bukowe…”
W końcu XVIII wieku Strzegowa przynależała do powiatu w Lelowie. Właścicielem wsi był Teodor Wessel, ekspodskarbi wielki koronny, starosta libertowski. W 1787 r. było tu 155 ludzi, w tym sześciu narodowości żydowskiej. W wykazie dwa lata późniejszym widnieje, że domów było w Strzegowej 61, w tym: dwór, plebania, browar, karczma, chałup o jednym gospodarzu 57. Bardzo wzrosła w taki krótkim czasie liczba mieszkańców, bo miało ich być wówczas już 335. Żydzi należeli do kahału w Pilicy.
Od XIX w. wieś parafialna i folwark Strzegowa należały do gminy Pilica w powiecie olkuskim. W 1827 r. było tu 63 domy i 440 mieszkańców. W 1890 już 511. Tutejszy folwark należał do dóbr Pilica, na jego obszarze były znaczne pokłady wapienia, stąd i uzasadnione było funkcjonowanie w tej miejscowości wapiennika. W 1871 r. dobra Strzegowa składały się z: folwarku Strzegowa i Leśniczówka, które zajmowały obszar 1021 morgów, z czego niemal połowę stanowiły grunty orne i sady.
W nocy, 9 listopada 1914 r. w miejscowej plebani nocował komendant Józef Piłsudski, który z częścią wyprowadzonych spod Krzywopłot wojsk, następnego dnia przez Wolbrom, potem Buk, Ulinę Małą i Michałowice dotarł do Krakowa. Opis przejścia spod Krzywopłot (gdzie część legionowego wojska brała kilka dni później udział w bitwie) do Krakowa znalazł się w książce J. Piłsudskiego „Moje pierwsze boje”, napisanej w Magdeburgu w 1917 r. I z niej pochodzi poniższy fragment: „Koniec lasu; na horyzoncie szereg pagórków, pod nimi szeroka droga, schodząca do wsi Strzegowa. Na skraju jej widać już kręcących się naszych beliniaków. To jest cel na razie mego marszu. Stąd pójdą we wszystkie strony macki-patrole. Gdy się okaże potrzeba, podsunę się jeszcze dalej w stronę Żarnowca. Wydaję rozkazy:
– Kwatera moja na plebanii. We wsi zostają dwa bataliony: II i V. III ubezpiecza na północ, V na południe. I maszeruje dalej na wzgórze, ubezpiecza na wschód i daje pomoc, jeżeli się okaże potrzeba, kawalerii. Ta wysyła dwa większe patrole pod Żarnowiec: jeden podejdzie od wschodu, drugi od południa. Meldunki do I batalionu, stamtąd do mnie. Dwa inne patrole pójdą z Beliną przez Wolbrom – jeden pod Miechów; drugi pod osobistym dowództwem Beliny ze specjalną instrukcją. Belinie zaś na stronie daję instrukcję, by sprawdził moja teorię o korytarzu, idącym na południo-wschód. (…) Na plebanii było przyjemnie i wesoło. Inteligentny, wesoły młody proboszcz robił honory domu, goście byli niewybredni i pełni humoru. Co do mnie, postanowiłem był nie myśleć nic o dalszych planach – bałem się tego piekła wątpliwości, które powstaną natychmiast, gdy zacznę analizować położenie”.
Podczas II wojny światowej w okolicach Strzegowej działał Samodzielny Batalion „Surowiec” 23 DP AK dowodzony przez Gerarda Woźnicę „Hardego”. To właśnie stąd w 26 lipca 1944 nastąpił dywersyjny najazd 160 partyzantów z tego batalionu na Wolbrom (zlikwidowano konfidentów, pozyskano sześć wozów obuwia i odzieży – obyło się bez strat własnych); a w sierpnia Niemcy urządzili nieudaną obławę na oddział „Hardego”.
W październiku 1973 r. parafię w Strzegowej nawiedził obraz Matki Boskiej Częstochowskiej.
Obecnie wieś ta liczy 118 gospodarstw rolnych i 619 mieszkańców. Znajduje się tu jednostka Ochotniczej Straży Pożarnej, klub sportowy LKS Pogoń Strzegowa oraz Koło Gospodyń Wiejskich.
Zabytki i inne atrakcje turystyczne
Centralnym miejscem wioski jest murowany kościół p. w. Podwyższenia Krzyża Św. z końca XV wieku, z zewnątrz oszkarpowany. Ta kryta gontem świątynia ma wystrój późnobarokowy. Przy prezbiterium kruchty. Na półkolistej tęczy barkowy krucyfiks. Główny ołtarz rokokowy, dwa boczne późnobarokowe. Również z tego okresu pochodzi kamienna chrzcielnica i dwa konfesjonały. Obok dzwonnica drewniana z 1875 r. z gotyckim dzwonem, przykryta neogotyckim hełmem.
Znajdujący tu się obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem (malowany na płótnie, z drewnianymi złoconymi koronami) uważany był kiedyś za łaskami słynący.
Ze Strzegowej pochodzą opisywane w książkach ludowe rzeźby kamienne, mianowicie tzw. Serce Jezusa i „bardzo prymitywna, a nawet właściwie nieporadna” (opinia R. Reinfussa) rzeźba Matki Boskiej. Z faktu obecności w jednej wsi dwu podobnych rzeźb, można – zdaniem naukowców – wnioskować, że są dziełem miejscowych kamieniarzy (być może wyszkolonych przez włoskich i polskich rzeźbiarzy w trakcie budowy i konserwacji pałacu Potockich w Krzeszowicach lub w kamieniołomach czarnego marmuru w równie nieodległych Dębnikach).
Wśród budynków Strzegowej rośnie uznany za pomnik przyrody już w latach 50. cis (Taxus baccata). W zbiorowym opracowaniu „Ekspertyza ochrony cisa oraz opracowanie założeń krajowej strategii ochrony tego gatunku”, Warszawa-Białowieża, z 2000 r., spotykamy już dwa wpisane do rejestru zabytków cisy z tej wsi: jeden o obwodzie 120 cm, wys. 8 m, obok zabudowań W. Latacza i drugi o obwodzie 118 cm, wys. 9 m, własność Zofii Dygas.
Z wzgórza na terenie wsi wypływa rzeczka Luciuchna, która przepływając przez Bydlin, wpada do Białej Przemszy.
Pomniki przyrody. Skały Jama i Zegarowa są wpisane na listę pomników przyrody nieożywionej. Na tę listę planowane jest wpisanie kolejnych skał oraz jaskiń z tych okolic. Na sakle Grodzisko Pańskie odkryto ślady grodu z XIII-XIV w., który mógł być istotnym punktem obronnym w czasach walk o krakowski tron między Władysławem Łokietkiem z Wacławem Czeskim. Inna sensacja, to odnalezienie tam śladów warsztatu menniczego z okresu panowania Jana Kazimierza, w którym …podrabiano „boratynki” – miedziane szelągi.
Jaskinia Jasna Strzegowska (w wzgórzu zwanym Jama) znajduje się na zachód od Strzegowej, na wys. ok. 430 m npm i ma 85 m długości. Opis jaskini – wg M. Szelerewicza i A. Górnego „Jaskinie Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej”: „Jest to obszerna z otworami w stropie. W jej zachodniej części znajdują się silnie zerodowane korytarzyki, podzielone krawędziami i prożkami. Pozbawione osadów, stromo pną się ku górze. Spotykamy tu zwietrzałe nacieki. Nieco dalej tunel z częściowo zawalonym stropem prowadzi do drugiej części jaskini, zwanej Lisimi Jamami. Jest to niewielki tunelik z ciasnymi odgałęziami.” Pierwsza wzmianka o jaskini pochodzi z 1912 r., ale była ona znana dużo dawniej. Namulisko rozkopano podczas badań archeologicznych w latach 1947 i 1949. Wyróżniono wtenczas osiem poziomów, a wśród znalezionych kości znalazły się m.in. szczątki niedźwiedzia jaskiniowego. W szóstym poziomie były materiały z młodszego peleolitu, a w siódmym z neolitu.
Jaskinia Biśnik w Dolinie Wodącej. Badania z 2005 r. wykazały, że jaskinia ta była zasiedlana osiemnastokrotnie, pierwszy raz 400-500 tysięcy lat temu – jest to najstarszy ślad bytności człowieka (prawdopodobnie homo erectusa) na ziemiach polskich.
Jadąc z Wolbromia drogą przez dolinę, w której leżą zabudowania Strzegowej mijamy widoczne zza gospodarstw skałki: Kyciowe, Opolonicę (po lewej) i Uczkiewiczową (po prawej).
Fot. 1. Kościół w Strzegowej. Fot. Autor.
Fot. 2. Jaskinia Jasna. Fot. Autor.
