O obrazie skradzionym z olkuskiej bazyliki

Obraz skradziony przed ponad stu laty z olkuskiej bazyliki znajduje się w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie. Choć minęło w tym roku 110 lat od tej tajemniczej kradzieży sprawa wciąż jest delikatna. W swoim „Przewodniku po ziemi olkuskiej. Tom 1. Gmina Olkusz”, przy opisie płyt nagrobnych w bazylice pw. św. Andrzeja Apostoła, powołując się na informację z książki „Historyczny opis kościołów, miast i zabytków…” (Marjówka Opoczyńska 1933) ks. Jana Wiśniewskiego charakteryzowałem jedno z epitafiów w kościele pw. św. Andrzeja:

„Następny barokowy, wykonany w marmurze pomnik znajduje się w nawie południowej, poświęcony jest Elżbiecie (zm. 1684) i Janowi (zm. 1691) Motczyńskim (portret Jana wykonany na srebrnej blasze został skradziony w wielkim tygodniu 1907 r.).

Tekst wyryty na płycie z czarnego marmuru dębnickiego donosi: „DOM. Weyrzyy kto idziesz na te dwa kamienie/ Dolny y górny: wiem że cię sumienie/ Wzbudzi do skruchy przypomniawszy sobie/ Co się tym stało dziś, to jutro tobie/ Tu leżą kości Jana Motczyńskiego/ Rayce y gwarka miasta Olkuskiego/ Także Elżbiety małżonki kochaney/ W roku tysiącznym sześćsetnym schowaney/ Ośmdziesiąt czwartym y inszych potomków/ Nie mijaj, odpraw wprzód dobry uczynek/ Mówiąc day Boże wszystkim odpoczynek/ Niech światłość wieczna świeci zmarłym w niebie/ A Pan Bóg za to nie zapomni ciebie/ Dać tu nagrodę y do nieba przyjmie/ Zmarłym pokoju gdy życzysz uprzeymie/ Umarł roku 1691 dnia 25 X bris.”. (Fot. Epitafium Elżbiety i Jana Motczyńskich w bazylice pw. św. Andrzeja Apostoła w Olkuszu, fot. autor. )

I przez dziesiątki lat, aż uzbierał się z tego wiek z okładem, portret rajcy Motczyńskiego uznawany był za zaginiony, a ponieważ nie dysponowano jego zdjęciem, trudno było marzyć o jego odszukaniu. Nie mieliśmy nawet opisu tego dzieła, więc nie wiedzieliśmy, czy przedstawiał tak wielką wartość artystyczna, jak np. portret Baltazara Horlemusa. Tak się bowiem wspaniale składa, że w bazylice olkuskiej zachowanych jest kilka pięknych portretów trumiennych: na filarze nawy południowej jest najbardziej znany z trumiennych wizerunków dawnych olkuskich gwarków, należący właśnie do Baltazara Horlemusa (zm. 1677, u dołu płyty widnieją cztery herby: Bibersztein, część orła, Gissa, Szeliga. Tekst łaciński z epitafium wyrytym w czarnym dębnickim marmurze głosi: „Jest to pomnik Baltazara Herlemesa, pochodzącego ze szlacheckiej niemieckiej rodziny, odznaczającego się niezwykłymi zaletami i przymiotami duszy. Otrzymawszy staranne i gładkie wychowanie oraz wykształcenie w kraju i zagranicą, mądry i wielkoduszny, walczył ze Szwedami i pod Tyńcem dostał się do niewoli, w której przebywał rok czasu. Nie mniej w życiu prywatnym bogobojny, przyjacielski, miłosierny, zmarł i w grobach tutejszej świątyni z ukochaną żoną Krystyną pochowany został w 1677 r.”. W 2000 r. odbyła się w USA głośna wystawa „Kraj skrzydlatych jeźdźców: Sztuka w Polsce 1572-1764”, która zrobiła za oceanem wielką furorę. Obok portretów królewskich, zbroi husarskich i zrekonstruowanego castrum doloris (czyli wielkiej aranżacji trumny we wnętrzu kościoła) amerykańscy zwiedzający mogli również podziwiać znane tylko z Polski, bo nigdzie indziej w Europie nie występujące portrety trumienne. Wykonane z rzemieślniczą precyzją obrazy w większości nie budziły zachwytów krytyków sztuki, poza „olkuskim” Horlemusem: „Tylko niektóre, w tym wybrany na wystawę portret trumienny Baltazara Horlemusa z końca XVII wieku, mają więcej malarskiej subtelności”. W północnej nawie, blisko organów, znajduje się kolejny marmurowy pomnik, z portretem i z herbem Leliwa, należący do Jakuba Gwardzińskiego (zm. 1694), tekst łaciński tak nam opisuje zmarłego: „Jest to pomnik szlachetnego Jakuba Gwardzieńskiego, rajcy i gwarka olkuskiego, który przeżywszy lat 80, spadkobiercą po sobie zostawił Chrystusa Pana, miłą też w pieczy kult Marjański, powiększył uposażenie mansjonarzów i proboszcza szpitalnego, zbudował ołtarz św. Stanisława, dbał o potrzeby kaznodziei i służby kościoła olkuskiego. Na te cele pozapisywał odpowiedni sumy. Zmarł w 1694 r.”. I ostatni portret, który można obejrzeć w olkuskiej bazylice, to zdobiący marmurowe epitafium z herbem Rola, wizerunek ks. Wawrzyńca Strzeżowskiego (zm. 1677), tutejszego proboszcza i profesora Akademii Krakowskiej (pełny tekst wyryty w marmurze: „Ks. Wawrzyniec Strzeżowski Dr Filozofii, profesor uniw. Krak. i dyrektor kolegium w Białej w Brzeskiem, kantor kolegiaty św. Floriana w Krakowie, prob. olkuski, fundator Penitencjarza i m. Biblioteki, której ofiarował 270 tomów i wciąż ją pomnaża. Z duszy pragnąłem nauką, kazaniami, przykładem w szkole, kościele i w życiu społecznym być pożytecznym. Czy byłem pożytecznym – nie wiem. Wiem jednak, że byłem na świecie przechodniem. Jeśliś miłował żyjącego, nie zapomnijże w modlitwach umarłego. Pamiętaj i o tym że przeszedłeś sąd boży, który i ciebie czeka. Pomny na własną śmierć za życia pomnik sobie wmurował. Odszedł do wieczności w r. 1677 mając lat 72”, z łac. tłum. ks. J. Wiśniewski).

Portret trumienny Jana Motczyńskiego w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie

(http://cyfrowe.mnw.art.pl/dmuseion/docmetadata?id=22704 – dostęp. 27 czerwca 2017)

Minęło 110 lat, w tak długim czasie technika posunęła się na tyle znacząco, że do odszukania zaginionego portretu Jana Motczyńskiego wystarczył mi komputer i stałe łącze internetowe. Jakież było bowiem moje zdumienie, gdy na stronie Muzeum Narodowego w Warszawie, w dziale „ZBIORY SZTUKI POLSKIEJ DO 1914 r.” znalazłem …portret trumienny Jana Motczyńskiego, który zniknął z olkuskiej fary w 1907 roku. Obrazowi towarzyszy taki opis inwentarzowy:
Autor – malarz: nieznany malarz polski
Technika: olej
Materiał: blacha ołowiana
Wymiary zabytku: 51 x 38 [62 x 47 x 4]
Właściciel: Muzeum Narodowe w Warszawie
Słowa kluczowe: Motczyński, Jan (?-1691); portrety męskie; portrety trumienne; Strzałecki, Antoni (1844-1934) – kolekcja; zakup (proweniencja)
Identyfikator – Numer inwentarza: MP 2478
Sygnatury: [Niesygnowany]

Portret Jana Motczyńskiego jest w rzeczy samej wybitny, co zresztą podkreśla autorka opisu działa Monika Ochnio: „Osoba portretowanego i data jego śmierci określone zostały jedynie na podstawie napisu wyrytego na odwrocie blachy. Jan Motczyński (zm. 1691) – patrycjusz olkuski, gwarek i rajca miejski, żonaty z n.n. Elżbietą zm. 1684; wraz z żoną fundator monstrancji do kościoła pw. Św. Andrzeja w Olkuszu. Twarz portretowanego została miękko wymodelowana. W odróżnieniu od płasko zazwyczaj traktowanego tła otacza ją, zamarkowana swobodnymi pociągnięciami pędzla, czerwonawa przestrzeń dająca iluzoryczne wrażenie głębi. Cechy te korzystnie wyróżniają umiejętności malarza i jego dzieło od innych portretów trumiennych tego okresu – malowanych przeważnie przez malarzy cechowych.

Kim był Antoni Strzałecki, z którego kolekcji pochodził portret? Strzałecki Antoni Jan (1844–1934), malarz-dekorator, konserwator, kolekcjoner, powstaniec styczniowy. Chwalebną zaiste ma kartę ów człowiek: jeszcze jako 19-latek, w marcu 1863 znalazł się wraz z zaprzysiężonymi kolegami w Lasach Bolimowskich, od kwietnia służył w o kawalerii, w 1. plutonie w oddziale Stanisława Lipińskiego; uczestnik bitew pod Szczawinem Kościelnym i w kilku potyczkach. Jego oddział został rozbity przez Kozaków pod koniec lipca w Brzeźnie koło Chełma. Udało mu się uniknąć wywózki na Sybir. Od 1865 r. pobierał nauki w zakresie malarstwa sztalugowego w warszawskiej klasie rysunkowej. Specjalizował się w malarstwie olejnym o tematyce historycznej i rodzajowej. Swoje prace wystawiał Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych. W latach 70. XIX stulecia kształcił się Austrii, Włoszech i we Francji – w zakresie malarstwa dekoracyjnego. W 1889 został mistrzem w warszawskim cechu malarzy, na pocz. XX wieku mianowany starszym mistrzem, Wykształcił kilkudziesięciu uczniów. Ważna informacja, zaraz napiszę dlaczego: w 1906 r. Antoni Strzałecki znalazł się wśród założycieli Towarzystwa Opieki nad Zabytkami w Warszawie. Strzałecki dziedziczył po ojcu niewielką kolekcję sztuki. Jak czytamy na stronie Internetowego Polskiego Słownika Biograficznego „powiększając skromną kolekcję ojca, stworzył wielki zbiór dzieł sztuki. Zbierał głównie polonika z różnych epok (do końca w. XVIII), obrazy (miał ich ok. 200) oraz XIX-wieczne polskie miniatury. Wiele przedmiotów kupił od klasztorów i kościołów, kasowanych przez Rosjan, m.in. w ten sposób powstał zbiór portretów królewskich, np. Władysława IV (pędzla Bartłomieja Strobla, obecnie w Muz. w Wilanowie), Jana Kazimierza i Marii Ludwiki (pędzla Daniela Schulza), Stanisława Augusta w kapeluszu z piórami (pędzla Marcello Baciarellego)”. (http://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/antoni-jan-strzalecki – dostęp 27 sierpnia 2017).

 Antoni Jan Strzałecki, fot. http://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/antoni-jan-strzalecki – dostęp 27 sierpnia 2017

Dlaczego wspomniałem, że ważne jest, iż „w 1906 r. Antoni Strzałecki znalazł się wśród założycieli Towarzystwa Opieki Nad Zabytkami w Warszawie”? Ano dlatego, że w zbiorach Towarzystwa Opieki Nad Zabytkami w Warszawie znajduje się istotne do rozwiązania sprawy zdjęcie. Oto jego opis ze strony TONZ
Nazwa miejscowości: Olkusz
Powiat lub inna jednostka podziału terytorialnego: olkuski
Dawny numer inwentarzowy: N-02407
Tytuł nowy: Olkusz, kościół parafialny. Wnętrze, filar nawy głównej i południowej, epitafium
Fotograf: N.N.
Wymiary [cm]: 16,4 x 12
Technika: negatyw, sucha płyta żelatynowo-srebrowa na podłożu szklanym
Datowanie: przed 1918?
Obecny numer inwentarzowy: IS_PAN_B0000002407
(http://www.tonzp.dziedzictwowizualne.pl/karta/N-02407?back=1 – dostęp 9 sierpnia 2017).

Wystarczy jeden rzut oka na zdjęcie, by stwierdzić, że w epitafium znajduje się ten sam portret, który obecnie jest w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie. Pozostaje więc teraz zadać pytanie: jak to się stało, że dzieło trafiło w ręce malarz i kolekcjonera Antoniego Strzałeckiego? W Olkuszu rozebrano w XIX w. kilka świątyń, w tym okazały kościół pw. Najświętszej Marii Panny, a sąsiadujący z nim klasztor augustianów zlikwidowano, więc z nich ewentualnie kolekcjoner mógł coś kupić, ale przecież epitafium Motczyńskich było w kościele parafialnym, którego władze rosyjskie, ani miejskie nie zlikwidowały. A może ówczesny wieloletni proboszcz (1894-1928), niezwykle szanowany, bo dbający o kościół św. Andrzeja, ks. Marcin Smółka sprzedał portret? Wydaje się to niemożliwością. Wszakże ks. Wiśniewski jednoznacznie pisze, że obraz został „skradziony w wielkim tygodniu 1907 r.”. Czy więc został zrabowany przez kogoś, kto wiedział, że Antoni Strzałecki zbiera dzieła wysokiej próby, szczególnie z tego okresu, z którego pochodzi wizerunek Motczyńskiego? A może to kolekcjoner zlecił kradzież?… Wiem, to jest rzucenie oskarżenia na człowiek zasłużonego dla kultury, który od dawna nie żyje i nie może się bronić, ale jak inaczej zinterpretować, że akurat w założonym przez niego TONZ w Warszawie zachowało się jedyne istniejące zdjęcie olkuskiego epitafium – jeszcze z obrazem? Czy zostało tam przekazane przez Strzałeckiego? W końcu jako współzałożyciel TONZ zapewne przekazał do jego zbiorów sporo zdjęć. A może trafiło do zbiorów po jego śmierci? Muzeum Narodowe – jak chyba można wywnioskować z kwestionariusza – zakupiło obraz po 1934 r., prawdopodobnie od rodziny zmarłego w wieku 90 lat kolekcjonera. Kupując, nikt pewnie nie przypuszczał, że dzieło zostało skradzione z olkuskiego kościoła. I nikt chyba przez te długie 110 lat się o niego nie upominał. Czy teraz jest szansa na zwrot portretu? Nie wiem, trudno powiedzieć, Muzeum Narodowe kupowało w dobrej wierze, ze zbiorów zasłużonego kolekcjonera… Ale jeśli nawet nie wróci, to czy nie byłoby wspaniale, gdyby wykonano kopię obrazu i choć ona wypełniłaby pustą od ponad wieku płycinę w marmurowym epitafium Motczyńskich?

 Olkusz, kościół parafialny, wnętrze, filar nawy głównej i południowej z epitafium Motczyńskich i portretem Jana, zbiory TONZ w Warszawie. http://www.tonzp.dziedzictwowizualne.pl/karta/N-02407?back=1 – dostęp 9 sierpnia 2017)