„Twarze Małopolski” rodem z Olkusza

14. i 15. maja Olkusz był jednym z miejsc eksponowanych w ramach tegorocznego programu „Twarze Małopolski. XIII Dni Dziedzictwa Kulturowego”. Mogła zachodzić obawa, że rozkopany Rynek nie będzie miłym wspomnieniem dla turystów, którzy skierują do nas swe kroki. Obawy okazały się na szczęście bezpodstawne. „Wykopki” w naturalny sposób wpisały się w program zwiedzania, pokazując podziemną historię miasta sprzed wieków. Znakomicie znalazł się Miejski Ośrodek Kultury-organizacja imprezy była bezbłędna. Ciekawe publikacje, foldery, sprzedaż „olkuskich  trojaków”, niezawodna informacja, pełne zapału wolontariuszki i wolontariusze. Jak zwykle życzliwie nastawiony do zwiedzających Bazylikę -Proboszcz Parafii ks. Miarka.

Impreza, szczególnie w sobotę, była udana. Do Olkusza przybyło około 550 uczestników. W grze miejskiej, ciekawej i bardzo pomysłowo zorganizowanej, wzięły udział 24 grupy turystów. Nie odstraszyła ich nawet niedzielna, deszczowa „zimna  Zośka”. Oprowadzali ich po Olkuszu pracownicy Urzędu Miasta, po Muzeum Afrykanistycznym lokalni przewodnicy, a także liczna grupa przewodników PTTK: Andrzej Feliksik, Agnieszka Lis, Mirosław Lis, Marian Odrobiński, Michał Kluczewski i Olga Gawron. Czynne były inne olkuskie placówki kulturalne. Pogoda w sobotę również dopisała, wiosenny Olkusz prezentował się wcale atrakcyjnie, choć o jego atrakcyjności mieszkańcy mają mieszane poglądy.

Punktem centralnym programu była, co zrozumiałe, Bazylika, jak się wydaje, o czym mówili zwiedzający, za mało znana na terenie Małopolski. A przecież choć jest to świątynia nieduża, to dla miłośników sztuki bardzo atrakcyjna. Jest przykładem architektury gotyku małopolskiego i wszystko w niej  jest zabytkowe. Kluczem  do zwiedzania Bazyliki był „Poliptyk Jana Wielkiego”, wyeksponowany przez piękny folder, wystawę fotogramów w Centrum Kultury oraz spotkanie z tym dziełem malarstwa gotyckiego „oko w oko”. Przewodnikiem wielce kompetentnym kazał się tu człowiek, który fascynuje się Poliptykiem, artysta malarz Stanisław Wywioł. Jego prelekcja daleka była od surowych informacji przewodnickich. Po dokładnej, kompetentnej, bardzo ekspresyjnej interpretacji dzieła, pokazał mistrzostwo jego twórcy Jana Wielkiego, rzemieślnika średniowiecznego i mistrza w malarskim fachu. Wykazał również jego związek z Olkuszem średniowiecznym, wskazał na mistrzostwo szczegółów, znakomitą psychologiczną charakterystykę postaci, wyposażenia, mieszkań, a także symbolikę, również roślinną. Piękne ubrania świętych postaci pokazują, jak wytwornie ubierali się ludzie w XIV wieku. Określa Jana Wielkiego, jako kreatora nastroju i nazywa go mistrzem swojej epoki.

Wykorzystajmy przynajmniej fragment zdobytej w powyższy sposób wiedzy. Nie wiemy, skąd przyszedł do Krakowa ów człowiek niebanalnej postury, „wielki”. Z trudem przebijał się prze ówczesne wymogi cechowe, bieda zaglądała mu w oczy. Jego los poprawił się po małżeństwie z Katarzyną, zamożną olkuską mieszczką, krewniaczką ówczesnego proboszcza olkuskiej fary,  która zapisała  na jego wykonanie odpowiednią kwotę w testamencie zobowiązując  wspomnianego proboszcza do wykonania jej ostatniej woli.. Był to czas, gdy gwiazdą sztuki był norymberczyk Wit Stwosz, z którym – jak i z jego synem Stanisławem – nasz Jan był w komitywie. Był już wówczas starszym cechu, malującym na zamówienie najzamożniejszych zleceniodawców, nawet króla. Poliptyk wykonał w roku 1485 – jak twierdzi Stanisław Wywioł – nie bez wzorów holenderskich, ikonicznych i wspomnianego Wita, ale dzieło jest absolutnie autentyczne i dowodzi mistrzowskiej ręki i oka jego twórcy. Dzieło w olkuskiej Bazylice nie zachowało się w całości. Centralna postać, rzeźba Matki Boskiej z Dzieciątkiem jest już renesansowa. Składa się z 16. tablic opowiadających zasadniczo o życiu świętej Anny i Jej świętej Córki. Pierwsza osłona dotyczy męki i śmierci Chrystusa, druga to tzw. niedzielna, odsłaniano ją właśnie w niedziele i trzecia – świąteczna, pokazywana  tylko w najważniejsze święta. Jan nie dokończył swego dzieła. Mówi się o jakiejś bójce, której padł ofiarą. Pracę dokończył Stanisław Stary. Oba nazwiska i data powstania obrazu, co charakterystyczne, gdyż ówcześni malarze, nawet Wit Stwosz, nie podpisywali swych dzieł, oznaczając je tylko cechowymi gmerkami – zostały zapisane dyskretnie na jednej z tablic.

Wieczorem odbył się pokaz multimedialny. Na wielkim ekranie w całej krasie, z wyeksponowanymi szczegółami, mogliśmy w zbliżeniu zobaczyć dzieło Wielkiego Jana, który przez lata pozostawał w cieniu  Mistrza Wita, a który teraz odkrywany jest przez historyków sztuki, jako wybitny malarz polskiego gotyku. Poliptyk zaś określany, jako perła gotyku małopolskiego.

Jeśli chodzi o inne dzieła Jana Wielkiego, to zachowało się ich podobno10, głównie w Krakowie. Poliptyk jest jednak jego „opus magnum”. „ Mistrz Jan nie tylko wzrostem, ale przede wszystkim, jako uprawiający sztukę malarską twórca, zasłużył na miano Wielkiego” (Jerzy Gadomski).
15.maja br. aktorzy Miejskiego Ośrodka Kultury zamknęli w Bazylice tegoroczne, udane Dni Dziedzictwa Kulturowego słowno-muzycznym widowiskiem historycznym, opartym na motywach związanych z Poliptykiem. Widowisko wyreżyserowali: Stanisława Szarek, Maciej  Nabiałek i Iwona Grabowska, wkładając w nie wiele pomysłów reżyserskich ( nie tylko krótkich inscenizacji z życia Jana Wielkiego, ale także w postaci recytacji dostosowanych do  wymowy obrazów). Wyjątkowo pięknie zabrzmiała „oprawa muzyczna” przygotowana  przez Wiesława Barana a wykonana przez zespół w składzie Wiesław Baran, Adam Sowula, Jan Haberko z Wolbromia oraz  znakomite wokalistki z  Olkusza i Bukowna .Wspaniale brzmiał ten śpiew i muzyka w ciemnym, gotyckim kościele w połączeniu z fragmentami Poliptyku pokazywanymi na ekranie.

Szkoda, że impreza, która przywołała do Olkusza tak liczną grupę turystów, nie wzbudziła, jak się zdaje, wśród Olkuszan większego zainteresowania. A szkoda, bo tak szerokiej interpretacji Poliptyku i zabytków Bazyliki nie doczekamy się zapewne szybko.