Ponure losy wolbromskiej synagogi

Gmina Wolbrom, choć ma długą, sięgającą średniowiecza historię, w wyniku burz dziejowych, niszczycielskich pożarów i nieprzemyślanych decyzji władz różnych okresów, niemal pozbawiona została kulturowych śladów przeszłości w postaci obiektów architektury. Pozostało jedynie kilka kościołów, parę kamienic, stara poczta, remiza, budynek dworca kolejowego i fabryki, tu i ówdzie rozpadające się chałupy i przydrożne kapliczki. Naprawdę niewiele. Żadnego ratusza, dworu, karczmy czy…, no właśnie, świętego miejsca Żydów – nacji żyjącej kilkaset lat w tym miejscu.

Po synagodze zwanej też bóżnicą, za wyjątkiem fotografii, nie pozostał kamień na kamieniu, żaden ślad, choć żyje jeszcze pokolenie pamiętające ten okazały gmach, stojący w centralnym miejscu kwatery żydowskiej przy ul. Bóżniczej (od 1949 r. ul. Krótkiej). Nikt nie znajdzie też w tym miejscu  żadnej tablicy informacyjnej. Nie ma nic, co byłoby świadectwem istnienia w tym miejscu miejsca kultu nie tak dawnych jeszcze naszych sąsiadów. Działka, na której stała synagoga, do końca lat 80. XX w. będąca własnością gminy, dzisiaj jest w rękach prywatnych. Ogrodzona, wybetonowana, częściowo zabudowana blaszanym magazynem, jedynie dzięki zachowanemu budynkowi dawnej szkoły początkowej dla chłopców zwanej chederem, usytuowanym obok – co przedstawiają nieliczne już dziś fotografie – umożliwia współczesnym bezbłędną lokalizację dawnej świątyni.

Synagoga była największym, po kościele p.w. św. Katarzyny, budynkiem w Wolbromiu, wzniesionym z rozmachem w latach 1747-1750 z miejscowego materiału budowlanego – kamienia wapiennego z dodatkiem cegły, pośrodku wykształconego w tym czasie placu. Większą, wschodnią część rzutu zajmowała prostokątna, męska sala modlitewna, oświetlona wysokimi, półkoliście zamkniętymi oknami. Wnętrze dekorowała polichromia; pośrodku dłuższej ściany wschodniej (tak orientowano synagogi w całej Europie) umieszczony był Aron Hakodesz (hebr. ”święta arka”), czyli szafa ołtarzowa przeznaczona do przechowywania zwoju pergaminowego z Torą – Pięcioksięgiem. Część zachodnia, z ryzalitowo wysuniętą przybudówką schodową od północy, podzielona była na dwie kondygnacje: dolną zajmował m.in. przedsionek, górną zapewne galeria dla kobiet. Całość nakryta była wspólnym dachem. Zarejestrowany na fotografii skromny detal elewacji utrzymany był w charakterze architektury XIX wieku, co było – jak się wydaje znawcom tematu – rezultatem przebudowy. W sumie był to typowy przykład murowanej, nowożytnej synagogi, reprezentowanej przez liczne zabytki w całej Rzeczpospolitej. Podczas II wojny światowej, po eksterminacji i wysiedleniu większości Żydów z Wolbromia do obozu w Bełżcu w lipcu 1942 r., w synagodze utworzono magazyn pożydowskiego majątku, skąd przewieziono go później pociągami do Rzeszy. Następnie bóżnica została przez okupanta zdewastowana i zamieniona w stajnię. Po wojnie w szybkim tempie zaczęła chylić się ku ruinie i została wyburzona w 1956 r.

Wytyczne konserwatorskie zamieszczone w Studium Historyczno – Uranistycznym Wolbromia z lat 1987-88 zalecały, aby przeprowadzić badania archeologiczno – architektoniczne rejonu osiemnastowiecznej synagogi z odsłonięciem i zinwentaryzowaniem fundamentów, które powinny być eksponowane w zieleni o charakterze parkowo  – rekreacyjnym, w oparciu o projekt konserwatorski. Niestety, ówczesne władze nie podporządkowały się zaleceniom konserwatorskim i działkę, na której stała synagoga, sprzedały. Efekty tych zaniechań widoczne są aż nazbyt zwłaszcza teraz, kiedy jesteśmy członkami społeczności europejskiej. Jak żałośnie musimy wyglądać w ich oczach. Żadnej informacji, żadnego napisu, tylko siermiężna szara postpeerelowska rzeczywistość, okraszona dziką urbanizacją ostatniego dwudziestolecia. A to przecież również nasze dziedzictwo, wszak przez trzysta lat żyliśmy obok siebie, choć dzieliła nas kultura.