Na początku XIX w. Sułoszowa była wsią parafialną, z siedzibą gminy, która należała do powiatu olkuskiego. W 1827 r. było tu 378 domów i 2311 mieszkańców.
Ze źródeł z początków XIX w. dowiadujemy się o ofiarnym wiejskim nauczycielu działającym w Sułoszowej – Antonim Domańskim.
Około 1870 r., po kolejnej korekcie granic powiatu olkuskiego (odpadły wówczas odeń gminy z północy i zachodu włączone do guberni piotrkowskiej) gmina Sułoszowa była jedną z większych w powiecie (z 14 gmin większe były tylko Żarnowiec, Bolesław i Kroczyce). Z danych statystycznych o hodowli w powiecie w 1874 r. dowiadujemy się, że Sułoszowa zajmowała I miejsce pod względem ilości bydła, gdyż razem koni, bydła rogatego, owiec, świń i kóz było tu aż 9 306 (dla porównania zajmujący II miejsce Jangrot – 9 016, a III Cianowice 7 866. Sułoszowa zajmowała z kolei trzecie miejsce pod względem liczby koni (1052 sztuk), I m. pod względem liczby bydła rogatego (3461) i również I miejsce w licznie hodowanych świń. Powyższe dane mogą świadczyć o zamożności tutejszych włościan.
Kościół św. Wawrzyńca rozebrano w 1873 r., wtedy to pod posadzką znaleziono nagrobek Zuzanny Szafrańcowej oraz skarb 934 praskich groszy z czasów Wacława czeskiego. Nową świątynię konsekrowano w 1884 r. Kościół jednak spłonął w wyniku działań wojennych w 1914 r. Jak pisał Antoni Wiatrowski: „Z płonącego kościoła cudownie ocalił się ołtarz i figura Ukrzyżowanego”. Obecna świątynia jest więc trzecią z kolei na tym samym miejscu. Kościół ten wzniesiono z cegły i kamienia ciosowego wg projektu inż. Stefana Szyllera i prof. Jana Sasa Zubrzyckiego.
Około 1875 r. na terenie gminy Sułoszowa działało 5 młynów wodnych (J. Gądka dodatkowo z tartakiem, M. Mosura, J. Krzemienia, W. Krzemienia i S. Mieroszewskiego). Zatrudniały one 6 robotników. S. Mieroszewski miał też browar w Pieskowej Skale, ale wówczas był on nieczynny. Koniec XIX w. to także początki ruchu spółdzielczego na tym terenie. Działała tu już wówczas Spółdzielnia „Promyk”.
W 1890 r. populacja mieszkańców Sułoszowy przekracza 3 tys. osób. Prócz murowanego kościoła jest tu urząd gminy i szkoła początkowa. Jak podaje „Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego” cała gmina w tymże 1890 r. liczy 15933 morgi powierzchni i 8568 mieszkańców (w tym 74 Żydów). F. Kiryk podaje, że w 1890 r. było tu 9054 mieszkańców, liczbę Żydów wyliczył na tyle samo, co „Słownik” – 74.
Ciekawostka: Koniec XIX w. to czas koniokradów i podpalaczy. Z carskiego wykazu z 1883 r. dowiadujemy się, że w gminie Sułoszowa mieszkało 3 zewidencjonowanych koniokradów.
Na przełomie XIX i XX w. były tu czynne łomy marmuru.
Krótko przed wybuchem rewolucji 1905 r. na terenie powiatu olkuskiego zaczęto walczyć o wprowadzenie języka polskiego do szkolnictwa. Powstawały nawet tajne szkoły. Jedna z nich powstała w domu Jana Moni ze Szklar, wsi wówczas należącej do gminy Sułoszowa. Na terenie gminy Sułoszowa w czasie rewolucji 1905 r. miały miejsce akcje bojowe Polskiej Partii Socjalistycznej. W 1906 r. cała społeczność Sułoszowej na wiejskim zebraniu opowiedziała się za wprowadzeniem j. polskiego do urzędu gminy i szkoły. Pod petycją podpisali się wówczas J. Żurowski, J. Florczyk oraz nauczyciel Filipski. Przez kilka dni wójt Jan Kafel i pisarz gminny Henryk Kiela urzędowe pisma wydawali w języku polskim. Za ten czyn 14 mieszkańców wsi zostało aresztowanych.
W 1914 r. na przełomie listopada i grudnia przez pięć tygodni na terenie Sułoszowej toczyły się ciężkie walki między wojskami austro-węgierskimi, a rosyjskimi. 110 gospodarstw zostało zrabowanych i spalonych. Dodatkowo, na początku 1915 r., już po zajęciu tych terenów przez Austro-Węgry, aresztowano 23 mieszkańców wsi, których podejrzewano o popieranie Rosjan. Mimo tego, właśnie ze Sułoszowej było w 1915 r. najwięcej ochotników do Legionów (zgłosiło się 39, dla porównania z Olkusza tylko 19). A przecież te działały przy wojskach austro-węgierskich, do których mieszkańcy wsi mogli mieć – mówiąc oględnie – spore zastrzeżenia.
W 1915 r. w powiecie olkuskim szerzył się ruch społecznikowski. W Sułoszowej tutejsza mleczarnia rozdawała za darmo mleko najuboższym dzieciom. Znaczna część społeczeństwa gminy była wówczas analfabetami. W 1916 r. na 14166 osób, aż 8949 nie potrafiły czytać i pisać (63,1 proc.). W następnych latach nie było znacznej poprawy na tym odcinku, gdyż np. w latach 1918/19 tylko 40,5 proc. dzieci uczęszczało do szkół, a na jednego nauczyciela przypadało tu aż 112 dzieci (dla porównania w Olkuszu 46).
Gdy w latach 1917-19 powiatu olkuskiego dotknęła epidemia tyfusu, nie ominęła ona i Sułoszowej. W jej wyniku w gminie zmarło kilkadziesiąt osób.
Aż 34 obywateli z gminy Sułoszowa (z 243 poległych z terenów powiatu) zginęło w wojnie z Rosją bolszewicką w 1920 r. Ich nazwiska znalazły się na marmurowej tablicy, którą 18 listopada 1931 r. zawieszono na ścianie olkuskiego Starostwa. Tablica zaginęła w czasach okupacji.
W latach 20-tych działała w Sułoszowej Spółka Tkacka „Prądnik”
Z Sułoszowej pochodził Józef Ostachowski, wybrany w 1918 r. przez Radę Regencyjną na członka Rady Stanu przy rządzie Jana Kantego Steczkowskiego (wszedł do niej także Antoni Minkiewicz z Olkusza). Ostachowski był także wiceprezesem Zjednoczenia Ludowego. Potem działał w Polskim Stronnictwie Ludowym, z którego ramienia był posłem, a przez pewien czas nawet wicemarszałkiem Sejmu. Porzucił jednak PSL i został działaczem Bezpartyjnego Bloku Wspierania Rządu. Sułoszowa była gminą, w której największym poparciem cieszyło się PSL „Piast”. W latach 30-tych drugą siła w samorządzie wiejskim w Sułoszowej był BBWR. Dla przykładu w 1934 r. w tymże samorządzie było 64 przedstawicieli BBWR, 128 Stronnictwa Ludowego, 28 Chrześcijańskiej Demokracji, 2 członków Polskiej Partii Socjalistycznej, 4 bezpartyjnych i ani jednego członka Komunistycznej Partii Polski, która poza Pilicą praktycznie w Powiecie Olkuskim się nie liczyła. O sympatie do KPRP posądzano jeszcze w latach 20-tych niejakiego Błażeja Cygankiewicza, który ponoć brał udział w Rewolucji Październikowej i wojnie domowej na Syberii, by wrócić do rodzinnej Sułoszowej w 1922 r. Poddano go wówczas ścisłej obserwacji, brak jednak informacji, by działał on na arenie politycznej.
W końcu lat 30, gdy ukazał się „Przewodnik” A. Wiatrowskiego Sułoszowa miała 9 km długości, 760 zagród i około 9 tys. mieszkańców, w tym niewielką liczebnie grupę Żydów. Według spisu w Sułoszowej było wówczas 601 bezrobotnych, z których 483 nie było zarejestrowanych. Zarejestrowanych było 118, z pomocy państwa korzystało 81.
Po wybuchu II wojny światowej Sułoszowa, tak jak cała ziemia olkuska, znalazła się pod niemiecką okupacją. Gmina wraz z 70 proc. przedwojennego powiatu trafiła do Generalnego Gubernatorstwa (konkretnie do podlegającego starostwu miechowskiemu tzw. Landkommissariatu w Wolbromiu). Pozostałe 30 proc. powiatu wcielono do III Rzeszy. Na terenie Sułoszowy był posterunek tzw. granatowej policji, w którym zrazu było 2 policjantów, a w 1944 już sześciu. Aktywnie na terenie gminy działała partyzantka polska. Nauczyciele nauczali na tajnych kompletach.
Ofiary UB? Ponoć byli świadkowie twierdzący, że na miejscowym cmentarzu po wojnie zakopywano ofiary UB. Sprawę badał krakowski IPN.
W 1975 r., w wyniku tzw. Gierkowskiej reformy administracyjnej, która likwidowała powiaty i powołała nowe województwa; Sułoszowa wraz ze wschodnimi gminami powiatu olkuskiego (Skała, Jerzmanowice, Przeginia, Trzyciąż) trafiła do woj. krakowskiego. Pozostałe 10 jednostek, w tym Olkusz, weszły w skład woj. katowickiego.
W maju 1996 r., na skutek dużych opadów, wezbrały wody Prądnika. Wiele domów w Sułoszowej zostało zalanych. Żywioł porywał samochody, kontenery na śmieci. Gdzieniegdzie woda sięgała dwóch, trzech metrów. Obecnie trwa regulacja Prądnika, która ma zabezpieczyć gminę przed podobnym kataklizmem.
Dziś Sułoszowa to jedna z najdłuższych wsi w Polsce – liczy bowiem 10 km, i ma aż trzech sołtysów.
Stanowisko wójta Sułoszowej od wielu lat piastuje Stanisław Gorajczyk, który urzęduje w wybudowanym przed ponad dekadą okazałym gmachu.
Zabytki i inne atrakcje turystyczne
Obiekty wpisane do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego: kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Sułoszowej, zagroda nr 210 w Sułoszowej, zagroda nr 375 w Sułoszowej, Willa „Chopin” w Sułoszowej i zamek w Pieskowej Skale.
Niestety do naszych czasów wspaniała gotycka (z 1505 r.) płaskorzeźbiona płyta Zuzanny Szafrańcowej, ze starego kościoła w Sułoszowej. Została ona zniszczona w trakcie rozbiórki starej sułoszowskiej świątyni. Zachował się wszelako rysunek epitafium; Zuzanna Szafrańcowa była przedstawiona na tej płycie w dość klasycznej pozie. Zmarła była w dostojnej pozie, ze złożonymi rękami, pod głową miała poduszkę. U jej sto były herby Dębno i Starykoń. Wokół całej postaci ciągnął się podpis minuskułą. Wygląd płyty znamy wyłącznie z akwareli S. Chrząńskiego pochodzącej z XIX w.
Neogotycki w zamierzeniu, eklektyczny w wykonaniu, kościół parafialny p.w. Serca Jezusowego i św. Wawrzyńca wybudowany został w latach 1933-39 wg projektu inż. Stefana Szyllera i prof. Jana Sasa Zubrzyckiego, czołowych przedstawicieli nurtu neogotyckiego w Polsce. Co ciekawe ich projekt pochodził z 1918 r., ale z różnych przyczyn w budowie kościoła nastąpiło znaczne opóźnienie. Jak napisał Marian Kornecki, znawca małopolskiej architektury i sztuki, okazały kościół w Sułoszowej „stanowi malowniczą zagadkę swych inspiracji”. Wewnątrz znajduje się barokowy krucyfiks, który kiedyś otoczony był kultem oraz m. in. organy zbudowane około 1900 r. przez firmę Schlag und Sohne, które trafiły do Sułoszowej z ziem odzyskanych (zakupiono je w powiecie Jawor).
Kolumna wdzięczności. Ciekawym, aczkolwiek nie zachowanym zabytkiem, była postawiona na Stopinowej Górze kolumna wdzięczności carowi Aleksandrowi II za uwolnienie chłopów od pańszczyzny; obelisk ten obalił w 1906 r. miejscowy patriota Stanisław Litewka. Władze carskie odbudowały kolumnę; stał jeszcze w 1919 r. W dwudziestoleciu na postumencie ustawiono pomnik ku czci – legionistów ze Sułoszowej, poległych w latach 1914 – 1920. Ten pomnik z kolei zniszczyli Niemcy we wrześniu 1939 r. Przed ćwierćwieczem fragmenty kolumny wkopano w skarpę pod kościołem, tuż za nowym pomnikiem ku czci mieszkańców wsi poległych „za wolniość Polski”.
Jaskinia w Sułoszowej po raz pierwszy wzmiankowana jest w 1911 r. Dojście z drogi, przy budynku piekarni skręcamy w boczną dolinkę kierując się na zachód. Idąc lesistym zboczem pełnym skałek, przy końcu skręcamy w lewo. Niewidoczny z daleka otwór jaskini znajduje się u podnóża skałek, kilkadziesiąt metrów za drogą.
Jaskinia w Sułoszowej długa jest na 80 m., głęboka na 16,5 m. Wejście na wysokości 440 m. n. p. m. W głąb prowadzi stromy korytarz, który następnie rozgałęzia się na dwie odnogi z których trafiamy do komór. Pierwsza sala jest niewysoka, nie przekracza 2 m., znajduje się w niej blok kamienny z niewielkimi stalagmitami. Druga sala jest wyższa, ale częściowo zasypana. Sale są ze sobą połączone. W jaskini jest sporo stalagmitów, stalaktytów, polewy, w częściach niedostępnych (kominy, wnęki) są ładne żebra naciekowe. Nie jest trudna do zwiedzania, choć korytarze są dość niskie i strome.
Znani. Wybitny malarz, jeden z najważniejszych polskich twórców II poł. XX wieku, Jan Tarasin, choć urodził się w 1926 r. w Kaliszu (zm. w 2009), to jednak wywodził się z ziemi olkuskiej, a konkretnie z Sułoszowej. Dziad Jana Tarasina wyjechał swego czasu do Rosji, a gdy wrócił po latach i trafił do Bolesławia, uważany był za Rosjanina. Ojciec malarza mieszkał już w Olkuszu, a sam późniejszy rektor ASP w Warszawie, ukończył olkuskie liceum.
Ze Sułoszowej pochodził polski biskup rzymskokatolicki Miłosław Jan Kołodziejczyk (ur. 23 VI 1928 w Sułoszowej, zm. 3 III 1994 w Częstochowie) – biskup pomocniczy częstochowski w latach 1978–1994. Także w tej wsi urodził się w 1966 r. Andrzej Sołtysik, filmoznawca, popularny dziennikarz radiowy i telewizyjny.
Fot.1. Sułoszowa – procesja Bożego Ciała wokół spalonego w czasie I wojny światowej kościoła. Źródło: fanpage „Sułoszowa na starej fotografii”.
Fot.2. Jeden z architektów kościoła prof. Jan Sas Zubrzycki.
