O Białej Przemszy w olkuskim Starostwie

„Przyroda i zabytki w Krainie Białej Przemszy” – pod takim hasłem odbyła się we środę 12 października 2016 r. w olkuskim Starostwie konferencja popularnonaukowa. Jej organizatorem było Stowarzyszenie Szansa Białej Przemszy. Patronat honorowy nad wydarzeniem objął Starosta Olkuski Paweł Piasny.

Ponieważ obowiązki uniemożliwiły Staroście osobiste uczestnictwo w konferencji, władze Powiatu reprezentował Wicestarosta Jan Orkisz. Przywitał on w Sali Konferencyjnej uczestników spotkania, na czele z Józefem Niewdaną – prezesem stowarzyszenia.

Historia Szansy Białej Przemszy sięga roku 1992, kiedy osiem gmin, przez które przepływa Biała Przemsza – Bolesław, Bukowno, Dąbrowa Górnicza, Jaworzno, Klucze, Olkusz, Sławków i Wolbrom – zawiązało porozumienie pod taką nazwą. Jego celem była ochrona zlewni rzeki. Jest to obszar odrębny przyrodniczo i krajobrazowo. Związek Gmin przestał istnieć w 2003 roku, jednak już rok później inicjatorzy i działacze Związku utworzyli Stowarzyszenie o tej samej nazwie, z dużym powodzeniem kontynuujące tę samą misję. Od początku owej inicjatywy ważną jej postacią był i jest Józef Niewdana.

Okazją do zorganizowania konferencji była premiera książki Józefa Niewdany i Przemysława Reinfusa „Przewodnik po Krainie Białej Przemszy dla koneserów przyrody i kultury – tom I: Powiat Olkuski”. Zaprezentowano pierwsze zszyte i oprawione egzemplarze – wkrótce dostępny będzie już cały nakład, którego dystrybutorem ma być Starostwo. Publikacja jest bogato ilustrowana zdjęciami lokalnej przyrody, architektury itp. Drugi tom, praktycznie już ukończony, powinien ukazać się mniej więcej w przyszłym roku.

Konferencja rozpoczęła się od projekcji dwóch filmów. Pierwszy z nich, archiwalny, powstał w 1993 roku i przedstawiał ówczesny stan środowiska naturalnego zlewni Białej Przemszy. Dodajmy od razu, że obraz przedstawiony w filmie był niewesoły. Do rzeki wpadała duża ilość ścieków komunalnych i przemysłowych. Jak skomentował prezes Niewdana, jest to na szczęście obraz już w dużej mierze nieaktualny. Dzięki umiejętnemu korzystaniu z Funduszu Spójności, „ziemia olkuska odetchnęła”. Nastąpił szybki rozwój kanalizacji ściekowej, powstały liczne oczyszczalnie ścieków, w planie są kolejne inwestycje tego typu.

Drugi, nowy film – na razie w surowej wersji, nie do końca zmontowany – przedstawił jego twórca Franciszek Rozmus. Dokument ten, pełen profesjonalnych zdjęć lotniczych (zrealizowanych przy użyciu drona), przedstawia cały bieg Białej Przemszy, od jej źródeł zlokalizowanych w wolbromskim zalewie „Nerka” aż do Sosnowca, gdzie Biała Przemsza łączy się z Czarną Przemszą, by dalej płynąć już jako Przemsza. Oprócz środowiska naturalnego ukazuje zabytki kultury Krainy Białej Przemszy, przez którą przebiega Szlak Orlich Gniazd oraz Szlak Architektury Drewnianej, co bynajmniej nie wyczerpuje tutejszych skarbów architektury. Po dopracowaniu film ten ma stanowić uzupełnienie przewodnika.

Profesor Andrzej Czylok z Uniwersytetu Śląskiego, nie od dziś współpracujący ze Stowarzyszeniem, wygłosił wykład pt. „Szczególne warunki przyrodnicze Krainy Białej Przemszy”. Jak się dowiedzieliśmy, unikalność przyrodnicza zlewni Białej Przemszy wzięła się tyleż ze szczególnych warunków naturalnych, ile ze skutków działalności człowieka. Wbrew mitom, to nie nasza epoka jest szczególnie destrukcyjna dla środowiska naturalnego. Znacznie więcej szkody narobił przemysł (wydobywczy i hutniczy) epoki Średniowiecza i paru kolejnych wieków. Szczególnie jaskrawym przykładem jest Pustynia Błędowska, będąca efektem masowego wyrębu lasów na potrzeby tutejszego górnictwa srebra, hutnictwa cynku i ołowiu itp. Jednak zniszczenia przemysłowe doprowadziły zarazem do pojawienia się wielu endemicznych gatunków. Przykładem jest warzucha polska, która korzystne warunki rozwoju znalazła w zanieczyszczonych metalami ciężkimi źródłach Białej Przemszy. W warunkach zaniku górnictwa groziło jej wyginięcie, szczęśliwie udało się ją ocalić, znajdując dla niej nowe siedlisko w źródłach Centurii. Innym takim gatunkiem jest pleszczotka górska, porastająca olkuskie hałdy. Tak więc – paradoksalnie – mamy dziś w Krainie Białej Przemszy obszary chronione, powstałe w wyniku gospodarczego odkształcenia terenu. Pospolitym tutaj gatunkiem, gdzie indziej unikalnym, jest np. ptak derkacz. Kolejny paradoks: bioróżnorodność naszych terenów, aby przetrwać, wymaga ochrony właśnie dziś, kiedy przemysł wydobywczy zanika.

Mgr Emilia Kotnis-Górka z Wydziału Promocji Urzędu Miejskiego w Olkuszu przedstawiła przygotowaną wspólnie z mgr. Jackiem Sypieniem prezentację „Zabytki Krainy Białej Przemszy”. Rozwinęła w niej temat lokalnych skarbów architektury, nie poprzestając jednak na tym. Omówiła również kwestię miejsc pamięci narodowej oraz muzeów i kolekcji sztuki, wśród których trafiają się unikaty w skali kraju. Obecnie dużym zainteresowaniem cieszą się np. podziemia olkuskiego rynku, wciąż znajdujące się w remoncie, oraz cała olkuska starówka. Liczne rzesze zwiedzających, szczególnie ze Śląska, przyciąga np. rabsztyński zamek i organizowane na jego terenie imprezy kulturalno-edukacyjne. Kultura i historia to kolejny, obok środowiska naturalnego, mocny atut, który warto wykorzystać dla promocji turystycznej regionu.

Równie ciekawą prelekcję, zatytułowaną „Najnowsze odkrycie archeologiczne w Starym Bukownie”, wygłosił dr Dariusz Rozmus. Można się było dowiedzieć m.in., że najstarsze odkryte w naszym rejonie ślady hutnictwa pochodzą z 1136 roku. Pozostałości górnictwa ołowiu odkryto na Świniej Górze w Bukownie, co może tłumaczyć pochodzenie jej nazwy – „górą” w staropolszczyźnie nazywano kopalnię, a „świńcem” zwano wówczas ołów. Co ciekawe, badania fizykochemiczne ołowiu znalezionego na stanowiskach archeologicznych w czeskiej Pradze, pozwalają podejrzewać, że kruszec pochodził z tutejszych kopalń. Ziemia olkuska byłaby więc już przed wiekami znaczącym eksporterem ołowiu.

Na koniec prezes stowarzyszenia, mgr Józef Niewdana, omówił pokrótce nowo wydany pierwszy tom „Przewodnika po Krainie Białej Przemszy”. Przedstawił również, w formie pokazu slajdów (po części własnego autorstwa, częściowo wykonanych przez lokalnych fotografików), rok przyrodniczy w Krainie Białej Przemszy – od zarania wiosny aż do końca zimy. Omówił przy okazji tutejsze ciekawostki przyrodnicze, takie jak buławnik czerwony – gdzie indziej unikalny, tutaj występujący w dużych skupiskach.

Stowarzyszenie Szansa Białej Przemszy dwa lata temu obchodziło swe dziesięciolecie. Na przyszły rok przypadnie z kolei ćwierćwiecze inicjatywy, której jest kontynuatorem. Życzmy mu powodzenia w dalszej działalności – jest ono w naszym wspólnym interesie!

Jarosław Nowosad