Przedstawiamy Pilicę i okolicę

Bardzo lubię tę część Wyżyny Krakowsko – Częstochowskiej. Okolice Pilicy to jeden z jej najpiękniejszych fragmentów; kiedyś zarówno ta gmina, jak i sąsiednie: Kroczyce, Ogrodzieniec, czy Żarnowiec należały do ziemi olkuskiej, dziś to już powiat zawierciański, który powstał – co tu ukrywać – w wyniku znacznego skurczenia się naszego powiatu.

Niemniej pozostał nam sentyment do terenów, które przez około półtora wieku administracyjnie związane były z Olkuszem. Pilica, Smoleń, Cisowa, Dolina Wodąca to miejsca, w które warto wybrać się rowerem lub na pieszą wędrówkę. Nim szerzej napiszę o Pilicy i okalających to niewielkie miasto wsiach konieczny się wydaje krótki opis warunków geograficznych i pradziejów tej ziemi.

 Biśnik w latach 60. XX w., fot. M. Jarosz

Gmina Pilica leży w północno-wschodniej części woj. śląskiego, obejmuje środkową partię Jury Krakowsko-Częstochowskiej. Przepływa przez nią rzeka Pilica, najdłuższy lewy dopływ Wisły. Gmina Pilica wchodzi w skład powiatu Zawiercie. Od południa graniczy z gminami: Klucze (pow. olkuski) i Ogrodzieniec, od zachodu z Zawierciem, od północy Kroczycami i Szczekocinami, a od wschodu z gminami Żarnowiec (wszystkie należą do powiatu Zawiercie) i Wolbrom (pow. Olkusz). Gmina Pilica obejmuje obszar 139 km/kw. Zamieszkuje ją 8 718 osób (w 1994 r., było to 10 195 osób). Z pracy na roli utrzymuje się ok. 26 proc. mieszkańców, w usługach zatrudnionych jest ok. 29 proc., aż 45 proc. piliczan pracuje poza swoją gminą (m.in. w Hucie „Zawiercie” i Hucie „Katowice”). Siedzibą władz gminnych jest miasto Pilica (1967 mieszkańców wg najnowszych wskazań GUS). Pilica jest gminą typowo rolniczą; w jej skład wchodzą aż 23 sołectwa: Biskupice, Cisowa, Dobra, Dobra-Kolonia, Dobraków, Dzwonowice, Dzwono-Sierbowice, Jasieniec, Kidów, Kleszczowa, Kocikowa, Podleśna, Przychody, Siadcza, Sierbowice, Sławniów, Smoleń, Solca, Szyce, Wierbka, Wierzbica, Zarzecze, Złożeniec, w których funkcjonuje około 1,5 tys. gospodarstw rolnych, liczących średnio po ok. 7 ha.

Najwyższe wzniesienia gminy to: góra Smoleń (496 m. n.p.m.), Ruska Góra (481 m), Dziurawa Skała (480 m), a także m.in. Gaj (441 m). Do 1975 r. gmina ta należała do powiatu olkuskiego (z Pilicy do Olkusza jest 26 km).

„Ziemia zimna, pod spodnią warstwą obfitująca w łomy kamienia wapiennego, składa się z przy-piasku na wpół z gliną zmieszanego lub też z gruntów sapowatych, wydających dostateczny plon żyta i ziemniaków. Niektóre wyżej położone wioski cierpią niedostatek pastwisk i wody; za to przestrzenie leśne są jeszcze obszerne, dając wyborny gatunek drzewa iglastego i liściastego, tak na budowle, jako do wyrobu wszelkich sprzętów, naczyń i narzędzi gospodarczych.

Wreszcie cała miejscowość na przemian falowata, to górzysta, poprzerzynana i pocięta mnóstwem wąwozów i głębokich parowów, wyżłobionych przez częste napływy wód (szczególnie w początkach lata), tworzy okolicę nadzwyczaj piękną, z niezliczoną ilością rozkosznych widoków na niebotyczne Karpaty, lub też panoramę pełną wdzięku i swojskiego uroku przed okiem roztacza.

Gdy o wiośnie słoneczko, rozpuszczając resztę śniegów, kryjących się tu i ówdzie w wąwozach i szczelinach skalnych, obleje jasnemi promieniami całą okolicę, to pomimo woli wyrywa ci się okrzyk zadowolenia: och jak piękna ta nasza ziemia! Romantycznyż bo tu i czarujący krajobraz, a cóż dopiero powiedzieć o widoku, jaki się przedstawi zdumionemu przybyszowi, gdy wszedłszy na sam szczyt wzniosłej skały lub góry, wzrok swój zapuści w tę dal nieprzejrzaną, gdzie co chwila jakiś inny przedmiot zachwyca i bawi zachwyconego. Tu oko, bujając po rozległych błoniach, wioskach i gajach opiera się o majaczące w dali Łomnicę i Babią Górę, a na wierzchołkach olbrzymów tatrzańskich widzisz od słońca połyskujące śniegi o cudnej barwie tęczowych kolorów.”
Michał Federowski – „Lud okolic Żarek, Siewierza i Pilicy”, tom I, Warszawa 1888, s. 7.

Nie do końca zestarzał się ten opis okolic Pilicy sprzed 130 lat. Wprawdzie konia z rzędem temu, kto zobaczy stąd teraz Tatry czy Babią Górę, wycięto też pod pola sporo lasów, ale pozostały wspaniałe widoki na wciąż nieskażoną pobliskim śląskim i zagłębiowskim przemysłem, przyrodę. Warto tu zajrzeć i poznać dzieje tej ziemi.

Prahistoria
Jeszcze niedawna oceniano, że najdawniejsze ślady bytności człowieka na tych terenach pochodzą sprzed 30 tys. lat (ostrze oszczepu w kształcie liścia). Jednak około dekady temu archeolodzy z Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu, którymi kierował dr hab. Krzysztof Cyrka, natrafili w znajdującej się w Dolinie Wodącej Jaskini na Biśniku (długość: 96 m. wysokość otworów: 410, 406, 407 m npm.) na ślady bytności istot przed neandertalskich pochodzące sprzed ok. 500 tysięcy lat. Są to najstarsze takie ślady na terenie obecnej Polski. W jaskini tej odnaleziono również ślady obozowisk z górnego paleolitu (więcej na ten temat dalej). Z kolei czasów kultury środkowooryniackiej (20 tys. lat temu) pochodzą narzędzia z kości mamuta znalezione w Jaskini Jasnej. Natomiast z okresu musterskiego pochodzą kości w Jaskini Zacisznej. Pozostałości z czasów kultury ceramiki sznurowej w postaci ostrza z krzemienia znaleziono w Jaskini Wschodniej.

W 1846 r. opisano odkrycie w pobliżu Starej Pilicy cmentarzyska z kośćmi ludzkimi i urną, która niestety uległa w trakcie odkrycia zniszczeniu. Ocenia się, że było to cmentarzysko z piątego okresu epoki brązu (800-650 r. p.n.e.), które pozostawiła po sobie ludność kultury łużyckiej (M. Kantor-Mirski doszukiwał się w tych odkryciach śladów Pilicy z XI w.).

W Smoleniu, na wzgórzu zamkowym znaleziono wióry krzemowe sprzed 5 tys. lat, ślady pobytu Celtów oraz pozostałości osady ludności kultury przeworskiej (III-IV w n.e.). W Zegarowych Skałach, czyli w Dolinie Wodącej znaleziono ślady pobytu człowieka w czasach kultury łużyckiej (VI-V w p.n.e.), epoce brązu (odpady z produkcji krzemieniarskiej) oraz w XII-XIV w.(szczątkowe pozostałości założenia obronnego). Jak już wspominałem, w Jaskini na Biśniku znajduje się obecnie najważniejsze i najstarsze stanowisko archeologiczne dowodzące pobytu człowieka na obecnym polskim terytorium sprzed ok. 500 tys. lat, ale jest tam także bardzo ważne stanowisko paleolityczne sprzed 150-120 tys. lat; w tych stanowiskach znaleziono relikty kamienno-kościanej konstrukcji, świadczą, że znajdowało się tu obozowisko łowców niedźwiedzi, wśród kości zanotowano szczątki prócz niedźwiedzia jaskiniowego także mamuta, jelenia olbrzymiego, renifera, tura, nosorożca włochatego itd.). Po przebywającym tu człowieku neandertalskim zachował się 20 cm grot włóczni wykonany z kości długiej niedźwiedzia. Grot ma trzpień, co świadczy, że był osadzony na drzewcu.

Jak podkreślali prowadzący badania archeolodzy było to pierwsze tego typu znalezisko w Europie. Jeszcze niedawno sądzono, że techniką umożliwiającą wykonanie takiego oręża dysponował dopiero homo sapiens. W tych samych warstwach odkopano także kościane rękojeści, w których osadzano ostrza krzemienne. W okresie neolitu na Biśniku znajdowało się obozowisko, w którym obrabiano krzemień (III-II tys. p.n.e.). Ludność kultury łużyckiej pojawiła się tu w VI-V w. p. n.e. Znaleziono też tu dwa grociki scytyjskie (ok. 500 lat p.n.e.). Prawdopodobnie Scytowie zaatakowali właśnie obozowisko ludności łużyckiej. Kolejny ślad pozostawiła ludność germańska kultury przeworskiej (II-V w. n.e., odkryto tu fragmenty dużych naczyń, srebrny denar Marka Aureliusza ze 160 r. n.e., a w XIX w. w okolicach Smolenia znaleziono związany z tą kulturą grot żelazny).

W XIII-XIV w. znajdowała się na Biśniku niewielka strażnica wojskowa (znaleziono m.in. gotycką tarczę herbową z brązu z ukoronowanym lwem), którą zniszczył ogień, być może podczas walk polsko-czeskich w pocz. XIV w. Na Skale Grodzisko Pańskie mamy ślady osadnictwa paleolitycznego oraz warsztatu krzemieniarskiego z okresu neolitu i wczesnej epoki brązu W średniowieczu wzniesiono tu gród z wałami drewniano-kamiennymi z zabudową mieszkalną wewnątrz. Przeprowadzone tu w ostatnich latach badania archeologiczne dostarczyły wielu znalezisk: sierpów, ostróg, grotów bełtów, grot oszczepu, topora, szczypców kowalskich, brązowego okucia pochwy miecza itd. Gród uległ spaleniu na przełomie XIII-XIV w. Patrz też rozdział następny oraz Smoleń i Dolina Wodącej (Góra Grodzisko i Skały Zegarowe).

Ciekawostka. W jednej z jaskiń Grodziska Pańskiego znaleziono jeden z nielicznych w Polsce i Europie warsztat fałszerza monet (z 3 ów. XVII w., odkopano fałszywe szelągi króla Jana Kazimierza).

Pasmo Smoleńsko – Niegowonickie – Dolina Wodąca
Pasmo Smoleńsko – Niegowonickie Wyżyny Krakowsko – Częstochowskiej, to masyw niewysokich gór na granicy gmin: Ogrodzieniec, Klucze, Pilica i Wolbrom.
Bardzo licznie występują tu skałki wapienne i jaskinie. Szczególnie dużo jaskiń jest w Straszykowej Górze (gm. Ogrodzieniec), gdzie mamy Jaskinie: W Straszykowej Górze (52 m dł., jaskinia ta leży w dolince na południe od szczytu góry, po wejściu podążamy obszernym korytarzem z odgałęzieniem prowadzącym na półkę skalną); Z Kominem (43 m, leży w najbardziej wysuniętym na północ ostańcu Straszykowej Góry, wejście częściowo zatarasowane dużym głazem, z korytarza z czasem odchodzą dwa odgałęzienia, jedno kończy się małą salą, a drugie do 10 m komina). Z innych jaskiń wymieńmy: W Zamczysku (ta licząca 48 m dł. i 13 m gł. jaskinia leży już na terenie gminy Pilica, bo w Górze Zamczysko, najłatwiej dojść tu ze Złożeńca, niepozorne wejście do jaskini znajduje się wśród dużych bloków skalnych, w żlebie między ostańcami południowej strony góry, zaraz za wejściem jest sala ze stromą pochylnią prowadzącą w dół, od tej pochylni odchodzi na bok korytarz o kształcie rury, który doprowadza nas do 10 m studni z bogatymi formami naciekowymi; jaskinia znana od dawna, podczas wojny ukrywali się w niej Żydzi), Z Drzewem (28 m), W Ścianie (20 m), Mała Mamutowa (18 m) i inne. W okolicach Smolenia i Strzegowej (w Dolinie Wodącej, ale głównie na terenach gm. Wolbrom) są: Jaskinia Zegar (95 m dł., legenda mówi, że w wigilię nocy świętojańskiej i w Boże Narodzenie słychać w niej bicie dzwonów), Na Biśniku (80 m), Psia (85 m), Jasna w Strzegowej (85 m), Jasna Zegarowa (42 m), Mroczna w Pośrednicy (20 m). Patrz też dalej – Ryczowski Region Skałkowy.

Na wschodnich krańcach pasma jest wspominana Dolina Wodąca. Dokładnie jej dnem przebiega obecnie granica między woj. śląskim (gmina Pilica) a woj. małopolskim (gmina Wolbrom), najciekawsze skałki, są po wschodniej stronie, czyli małopolskiej.

Najbardziej charakterystyczne w Dolinie Wodącej jest różnica wzniesień (prawie 100 m), gdyż dolina jest na wysokości ok. 380-400 m, a wzniesienia po jej obu stronach sięgają nawet 480 m. Centralne miejsce Doliny stanowi wzgórze Skały Zegarowej (477 m n. p. m.) z potężnym ostańcem na szczycie, które chętnie jest odwiedzane ze względu na wspaniałe widoki. Radzimy Państwu też zacząć z tego miejsca podziwianie tej niezwykłej doliny i otaczających je porośniętych lasami wzgórz, często ze szczytami w formie ostańców skalnych. Właśnie w tym będącym pomnikiem przyrody wzniesieniu jest Jaskinia Zegar (zakratowana) i Jaskinia Jasna. Na zachód od Skał Zegarowych, spoglądając ponad dnem doliny widzimy m.in. Dziurawą Skałę, natomiast patrząc na północ widzimy wzgórze Smoleń, Górę Zamkową „Smoleń” (spośród drzew bieli się wieża zamkowa), na prawo odeń wieś Smoleń i kolejne wzniesienie Sikorowa Skała. Gdy spojrzymy na wschód ujrzymy Pociej ówkę, Opolnicę, ledwo widoczną wieś Strzegowa, wzgórze Kyciowa Skała (zwana też Łysą Skałą, z charakterystycznym oknem skalnym), na prawo od niej Biernatowe Skały, następnie dość bliską grupę Skał Krzywość, tuż za nią Wzgórze Pośrednica (ze Skałką i Jaskinią Mroczną), i na prawo od nich Skałę Dąb. Wszystkie wzgórza (osiągają wysokość ok. 455-460 m n.p.m.) i skałki wschodniej części otoczone są szachownicą pól.

Patrząc ze Skały Zegarowej na południe widzimy całkowicie zalesione wzgórza z 25-metrowym skalnym urwiskiem Goncerzycy, na prawo od niej zaś okazałe wzniesienia Grodziska: Pańskie i Chłopskie. Dolina Wodącej to raj dla grotołazów, znajduje się tu bowiem 19 jaskiń i schronisk skalnych, a w okolicach Strzegowej kolejnych 14 (M. Szelerewicz, A. Górny – „Jaskinie Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej”, Warszawa-Kraków 1986). Na Pańskim szczycie (463 m n.p.m.) znajduje się grodzisko prahistoryczne. Za tymi wzgórzami widzimy zarys Gór Bydlińskich, następnie jest wzniesienie Ruskowa Skała, z kolei nieco bliżej Skały Biśnik (najwyższa z nich ma 487 m, są tu jaskinie: Na Biśniku, Jaskinia Psia i Jaskinia Źródlana, jej nazwa pochodzi od rzeki, która prawdopodobnie wypłukała tę jaskinię). Za Biśnikiem spośród drzew wyłania się Skała Gaj, na prawo od której widać wieś ulicówkę Złożeniec i porośnięty lasem masyw Dziurawej Skały (480 m n.p.m.).

Przy bardzo dobrej widoczności można stąd zobaczyć Górę Janowskiego (504 m n.p.m.) z ruinami zamku w Podzamczu. Bogata jest flora Doliny Wodącej i jej okolic (660 gatunków samych roślin naczyniowych). Z fauny wymieńmy trzy gatunki gadów, wiele gatunków ptaków (jedne z ostatnich w kraju naturalne, czyli skalne gniazda jerzyka), z nietoperzy m.in. nocek duży, z ssaków ziemnych wymieńmy np. jenota (jedyny z gatunku psowatych, który zapada na krótki sen zimowy) przybyły do nas przed kilkudziesięciu laty z Syberii. O Dolinie Wodącej, rezerwacie Smoleń i okolicach więcej informacji zamieszczę w materiale poświęconym Smoleniowi.

Środkową partię Pasma Niegowonicko-Smoleńskiego (okolice między Rodakami a Złożeńcem) ma zająć projektowany Rezerwat Ryczowski, który obejmie ok. 1022 ha. Te tereny to tzw. Ryczowski Region Skałkowy, należą doń takie wzgórza jak Świniuszka (na terenie gminy Klucze, zob. Klucze, 487 m), Straszykowa Góra (gm. Pilica, przy granicy gminy Ogrodzieniec, 494 m n.p.m., liczne jaskinie i schroniska, planuje się tu utworzenie rezerwatu o pow. ponad 200 ha), Grochowiec Wielki (gm. Ogrodzieniec, 486 m n.p.m., uważany za jeden z ładniejszych szczytów, wspaniały punkt widokowy na Górę Janowskiego w Podzamczu, Górę Zborów i Pustynię Ryczowską). W rejonie Rodak, Krzywopłotów, Kwaśniowa (gm. Klucze) i Ryczowa (gm. Ogrodzieniec) znajdują się co najmniej 54 jaskinie i schroniska skalne (wg M. Szelerewicz, A. Górny „Jaskinie Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej, 1986)

Zdjęcia: 3 -19 – Dolina Wodąca, Skały Zegarowe, Jaskinia Jasna, zamek i rezerwat przyrody w Smoleniu, Grodzisko Pańskie – fot. autor.