Ujków Stary

Ujków Stary, wieś pod Bolesławiem, po raz pierwszy wymieniony jest w „Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis” Jana Długosza (1470-80). Nazwa pochodzi od wspólnoty rodowej rycerstwa Ujków. Po 1470 r. wzmianka o tej miejscowości pojawia się w związku z drogą ze Sławkowa do Olkusza (w 1510 r.). Jednak Ujków nie był jeszcze wtedy wsią, a ową nazwą obdarzano tutejsze stawy.

Po 1506 r. właśnie o płuczki w Ujkowie procesowała się Dorota, wdowa po Mikołaju Krezie herbu Przeginia (zm. 1506). Dowodzi to, że Kreza, starosta lwowski i przemyski, rotmistrz jazdy, uczestnik wyprawy Władysława Jagiellończyka do Czech (1471), współdowódca 100 konnej roty podczas buntu mistrza krzyżackiego Marcina Truchsesa (1478), rotmistrz husarski dowodzący obroną potoczną na Rusi, angażował się również w przedsięwzięcia górnicze w okolicach Bolesławia i Olkusza. To właśnie ten Mikołaj przeniósł gniazdo rodowe Krezów do Bobolic. Jego to syn, Mikołaj z Bobolic, pojął za żonę Annę Szafrańcównę, córkę Hieronima i Reginy, właścicieli Pieskowej Skały. A teściowa Regina była przecież córką Zygmunta Starego.

Od II poł. XVI w. rada miejska z Olkusza wydała wiele zezwoleń na osiedlanie się w Ujkowie (w 1590 r. było już kilkadziesiąt rodzin osiedleńczych).W 1559 r. mieszkańcy Ujkowa złożyli na ratuszu w Olkuszu przysięgę radzie miejskiej. Sześć lat później, w 1565 r. wybrano pierwszego wójta. Od 1574 r. mieszkańcy wioski zostali włączeni do społeczności miejskiej. Z 1581 r. mamy wzmiankę o istnieniu tu cmentarza, który 5 lat później powiększono. W tym czasie byli tu już nawet rzeźnicy, których jednak liczbę rajcy olkuscy ograniczyli do trzech. Od 1582 r. dano im zgodę na założenie odrębnej rzeźni.

Około połowy XVI w. działało w Ujkowie kilkadziesiąt gór, czyli kopalń, m.in.: „Bogdani”, „Macieje”, „Podróżna”, „Barania”, „Solna”, „Gromnice”, „Błażej”, „Andrzeje”, „Wacławy”, „Jeruzalem”, „Betlejem”, „Nowe Zwolenie”, „Krzyże”, „Turki”, „Szmelczarze”, „Wenetia”, „Bystrzyca Siedmiogrodzka”, „Jabłonki”, „Koszyce”, „Żylina”, „Haller”. Wśród właścicieli tych kopalni, a także znajdujących się tu sztolni, byli znani przedstawiciele bogatych rodów olkuskich i krakowskich (Tomasz i Walenty Bieńkowscy, Krzysztof, Jerzy i Jan Hallerowie, Pękalowie, Dorota Gładyszowa, Erazm Bank, Feliks i Stanisław Zbytni, Piotr Czarny, Antoni de Cento i inni).

W 1586 r. występuje wójt i ławnicy ujkowscy. Wójt w Ujkowie podlegał burmistrzowi i radzie w Olkuszu. W dwa lata później rada olkuska nadała wójtowi i radzie w Ujkowie pieczęcie z herbem nowej osady. W 1587 r. mieszkańcy Ujkowa nazywani wówczas coloni znaleźli się w grupie 30 przedstawicieli przedmieść Olkusza, zobowiązanych do pełnienia nocnej straży w mieście.
Zmarły w 1593 r. Jakub Fantel, olkuski gwarek i rajca rodem z Włoch, miał w Ujkowie ogród. Inny znaczny gwarek tego okresu, Tobiasz Pękala, burmistrz Olkusza w 1590 r. produkował w Ujkowie gorzałkę. Dzierżawcą tej propinacji był w początkach XVII w. olkuski gwarek, rajca i adwokat, Wojciech ze słynnego rodu Byliców.

Gdy w 1597 r. wspomina się o nowej drodze z Olkusza do Sławkowa, przy tej okazji pada też nazwa Ujkowa oraz kilka innych miejscowych nazw (m.in. Tłukienka, Biały Ług, Bagno, Krążek oraz „uroczysko, gdzie palili złoczyńców”, Stymbark).
Już w XV w. w związku z istnieniem na tych terenach stawów działały płuczki galeny. W XVI w. na pobliskich wzgórzach Irzmanówka i Stymbark rozpoczęto eksploatację galeny. W pobliskiej Tłukience prawdopodobnie rozdrabniano rudy (stąd nazwa). Powstało tu kilkadziesiąt kopalń. Od drugiej połowy XVI w. złoża osuszane były przez sztolnię Czajowską i Ostowicką. Wówczas też powstała na pagórku Irzmanówka osada górniczo-rolnicza, której to – o czym pisałem wcześniej – władze Olkusza nadały odrębną pieczęć, powołano też odrębnego wójta i ławników. W 1670 r. istniał tu cech, w którym zrzeszonych było 7 szewców (dla porównania w olkuskim tylko 5). Na mocy darowizny Ujków w 1728 r. znalazł się w uposażeniu plebana sławkowskiego.

W drugiej połowie XVIII w. wieś należała do Aleksandra Romiszowskiego (Remiszowskiego), od 1783 r. burgrabiego krakowskiego, od 1791 szambelana królewskiego, kasztelana sądeckiego. Podówczas w Ujkowie Starym znajdowali się liczni czynszownicy, czyli chłopi, którzy inaczej niż pańszczyźniani, płacili szlachcie renty, by wykupić się częściowo lub całkowicie z pańszczyzny. Renta pieniężna spotykana była w dobrach należących do bogatej szlachty, czyli tam, gdzie był przemysł i rozwinięte rzemiosło. Na ziemi olkuskiej ten typ występował dość często na zachód od Olkusza, na wschodzie wciąż królowała pańszczyzna.
W 1791 r. były w Ujkowie 32 domy i 163 mieszkańców (89 mężczyzn i 74 kobiety), w tym 5 Izraelitów prowadzących tu karczmę. Od 1818 r. działało w Bolesławiu Towarzystwo Szkół Elementarnych, które objęło swym zasięgiem także Ujków.

Ciekawostka. Z wioską tą wiąże się jeden z najdłuższych sporów prawnych w Polsce, który trwał prawie trzy stulecia (od XVI w. do XIX w.). Otóż w Ujkowie olkuscy gwarkowie korzystali z tamtejszych kanałów i płuczek. Zaprotestowali wobec takiemu traktowaniu dziedzice Bolesławia (któremu Ujków podlegał) Jan Wapowski i Dorota Kreza. Królewscy komisarze najpierw Zygmunta Starego, a potem Zygmunta Augusta przyznawali, że Ujków należy do Bolesławia, ale jednocześnie pozwalali olkuszanom na korzystanie z płuczek. Zaognienie konfliktu nastąpiło po przejęciu Bolesławia przez kalwińską rodzinę Chełmskich (ok. 1550 r.). W 1594 r. Chełmscy weszli w posiadanie Ujkowa, co nie spodobało się olkuskim mieszczanom ani królowi. Nie podobało się to również samym mieszkańcom Ujkowa, którzy tłumaczyli: „my nie byliśmy poddani Chełmskiego, byliśmy przedmieszczanie olkuscy i poddani Jego Królewskiej Mości”. W 1618 r. kilku poddanych Chełmskiego z Ujkowa zbiegło stąd wraz z rodzinami i dobytkiem do Olkusza. Zaczęły się więc procesy. Chorąży krakowski Marcjan Chełmski ostro się z Olkuszem procesował, i z reguły wygrywał. Takoż było i za czasów jego syna i wnuka (też Marcjanów) i następnych dziedziców bolesławskich Romiszowskich i Rutkowskich. Definitywnie proces zakończył się w 1879 r. ostatecznym zasądzeniem Ujkowa dziedzicom Bolesławia.

W XIX w. eksploatowano tu galman. Wybierano go z hałd: „Michalskiej”, „Wiśniewskiej”, „Szlamnej” i „Złotej Górze”. Istniała też do pocz. XX w. odkrywka galmanu. Jednym z przedsiębiorców, który dobywał galman z „Hałdy Wiśniewskiej” był niejaki Kubusiak, który w latach 1889-1900 uzyskiwał rocznie 10 tys. ton tego surowca i zatrudniał sto osób. Mniej więcej w tych samych latach (aż do 1924 r.) eksploatację prowadziło tu też Towarzystwo Sosnowieckie, które pozyskiwało galman z głębszych pokładów, dzięki zastosowaniu pomp pozwalających odprowadzać wodę. Właściciel dóbr bolesławskich, Gustaw Kramsta, z racji zintensyfikowania prac górniczych był zmuszony w 1870 r. przesiedlić część mieszkańców Ujkowa, z sołtysem Tomaszem Rudawskim na czele, na inne tereny (Bolesław, Laski czy Małobądz). Z terenu między hałdą Michalską, a Ujkowem Starym firma Banaszkiewicza pozyskiwała do 1928 r. limonit. Potem, aż do 1939 r. tę rudę żelaza dobywała tu zatrudniająca 50 osób spółdzielnia pracy (żelaziak brunatny wydobywano powierzchniowo, z głębokości najwyżej 8 m, rocznie ok. 8 tys. ton).

OSP. Z Ujkowa Starego pochodziła najstarsza ochotnicza straż ogniowa w gminie Bolesław. Powstała 18 maja 1918 r. Wśród jej założycieli byli: Władysław Lorek, Jan Baran i Franciszek Lorek. Już w 1925 r. wzniesiono tu remizę. Tradycje OSP Ujków kontynuują strażacy z Bukowna, gdzie zresztą trafiła duża część mieszkańców wsi po jej przesiedleniu. Zabytkowy sztandar OSP Ujków Stary przechowywany jest w Muzeum Pożarnictwa w Olkuszu.

W kampanii wrześniowej 1939 r. poległ mieszkaniec wsi Andrzej Skręt. W obozach koncentracyjnych zginęli: Józef Hondel (lub Handel), Stanisław Lekston i Helena Tracz.
W okresie powojennym, dzięki społecznemu zaangażowaniu, powołano w Ujkowie Starym Ludowy Zespół Sportowy. Od 1948 r. Ujków był częścią osiedla Bolesław. Potem, gdy powstały Zakłady Górniczo-Hutnicze, przyszedł kres istnienia tej wioski. Upadek rozłożony był na lata. Wykupywano domy, ludzie wyprowadzali się z Ujkowa, a wieś zaczynała znikać pod olbrzymią hałdą. Dziś – moglibyśmy powiedzieć za Lermontowem jest tu: „i skuczno, i grustno, i niekamu ruku podat”. Po dawnej działalności górniczej nie zachowały się żadne ślady, gdyż znikły one pod olbrzymią hałdą powstałą w wyniku działalności ZGH „Bolesław”.
W ostatnich latach wybudowano w Ujkowie Starym jedno z najbardziej ekologicznych wysypisk śmieci w Polsce, z którego korzysta nie tylko gmina Bolesław, ale także Bukowno, Klucze, Olkusz, Sławków i Wolbrom, czyli de facto cały powiat. Niedawno przy wysypisku wybudowano nowoczesną sortownię.

Dorota Tylka, studentka krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, w 2013 r. zrealizowała w Ujkowie Starym, pod opieką prof. Grzegorza Bilińskiego, pracę dyplomową pt. Droga: „Ta wieś była kiedyś prawdziwym domem. Tym miejscem jedynym, które zniknęło. Ja przystanęłam w nim na moment i zbudowałam jedną z tych wspomnianych przestrzeni własnych” (fragm. wywiadu dla „Kwartalnika Powiatu Olkuskiego”, nr 4/8/2013).

Zabytki
Ostały się tu ruiny starej, murowanej kapliczki domkowej, z wyglądu klasycystycznej. Nie znany jest czas jej budowy. Budynek w fatalnym stanie technicznym, pozbawiony jest dachu, drzwi i okien. Zachowane ślady tabernakulum.
Poza jednym domy tutejsze są opuszczone; pozbawione gospodarzy popadły w ruinę. Z niektórych zostały tylko gruzowiska.
Legenda opowiedziana autorowi lata temu przez Józefa Liszkę przekazuje, że przy istniejącej tu kapliczce na samym końcu Ujkowa, miał się znajdować skarb, który odnalazł jeden z gospodarzy. Znalazca pobudował wnet dom, który stoi do dziś, ale skarb nie przyniósł mu szczęścia (kalectwo w rodzinie).

Ciekawostka. Niewierna i Kuklinki. Między Ujkowem a Bolesławiem w końcu XVIII w. działała kopalnia w miejscu zwanym Niewierna. Dziś już nikt tej nazwy nie używa. Z kolei w XIX w. na Kukliniej Górze (między Ujkowem a Tłukienką) istniała kopalnia galmanu „Kuklinki”.

Na zdjęciach: hałda i wysypisko w Ujkowie Starym oraz dawna zabudowa wsi, w tym ruiny kaplicy. Fot. autor.